Zeemanslegendes – bijgeloof, zeemonsters en onheilstijdingen

In vroeger tijden hield de mens onheil op afstand door rituelen te eren uit folklore en bijgeloof. Nergens meer dan op zee. De grote eenzaamheid van de oceaan vol gevaren, waar ziektes op de loer lagen en mannen dicht op elkaars lip zaten, werd bedwongen door je als zeeman te onderwerpen aan de grillen van het lot en de goden. Maar het lot tarten deed je niet, voor je schip de haven verliet en daarna op zee waren er strenge regels om je aan te houden. André kiest het ruime sop en brengt je in Zeemanslegendes – bijgeloof, zeemonsters en onheilstijdingen deze sterke verhalen van de woelige baren, die een rol spelen in de onlangs verschenen horrorfilm The Lighthouse van regisseur Robert Eggers.

Lees hier de recensie van The Lighthouse door Jeroen.

Mijn opa zei altijd: “Vroeger waren de schepen van hout en de mannen van ijzer. Tegenwoordig is het andersom.” Nu was dat misschien een generatiedingetje, maar als je kijkt naar waar zeelui vroeger mee werden geconfronteerd, moesten ze wel stevig in de schoenen staan. Waarschijnlijk zijn er ook maar weinig mensen zo bijgelovig als een stoere zeebonk. Zeemonsters, inkttekeningen, piraten en linkerschoenen, alles kan rampspoed betekenen op zee. Wie zou er dan nog vrijwillig aanmonsteren op een schip?

De crimp: ronsel je bemanning

Zit je op je gemak aan een glas bier in een havenstadje, krijg je zomaar nog een drankje aangeboden van wat ongure types. Voor je het weet word je met hoofdpijn wakker op een schip en heb je een gigantische schuld. In de 19e eeuw was dit een serieus gevaar, want wetgeving maakte het strafbaar om voor je aangemonsterde periode afgelopen was de bemanning te verlaten. Hier stonden tot het einde van die eeuw forse gevangenisstraffen op. Zogeheten boarding masters (ronselaars) verdienden goed geld met deze praktijken, ook wel ‘crimping’ of ‘shanghaiing’ genoemd. Dit laatste vooral vanwege de bestemming van veel schepen.

Wegens de goudkoorts trokken veel zeelieden naar het westen van Amerika om daar hun geluk te beproeven. Hierdoor ontstond een tekort aan ervaren matrozen. De boarding masters werden per lijf betaald, dus er was een flinke drijfveer om te ronselen. Een boarding master die zijn matrozen met intimidatie, geweld en trucs aan boord kreeg, werd ook wel een ‘crimp’ genoemd.

Zeemansmaffia

Naast dat deze crimps recht hadden op de eerste twee, drie of soms zelfs vier maanden loon van de geronselde matroos, verkochten ze hem ook benodigdheden voor op zee. Matrozen hadden namelijk recht op een voorschot om dit aan te schaffen. Ze kregen dit geld echter niet rechtstreeks mee, want dan konden ze ermee vandoor gaan. De ronselaars verkochten de zeemansuitrusting met flinke winst aan de matrozen en haalden het verschuldigde bedrag op bij de kapitein. Bekende crimps uit die tijd waren Jim ‘Shanghai’ Kelly, Joseph ‘Bunco’ Kelly en Billy ‘The Ghoul of Grays Harbour’ Gohl. Die laatste was ook een veroordeeld seriemoordenaar. Een beetje crimp verdiende zo wel tot 10.000 dollar per jaar (omgerekend naar onze huidige tijd is dat zo’n 300.000 dollar). Mede hierdoor bekleden deze schurken vaak politieke functies, waardoor ze bepaalde wetten tegen konden houden die hun bron van inkomsten in gevaar zouden brengen.

Viermaal vrijdag

Goed, nu zit je vast op de zeevaart en hebt geen rooie cent. Wat een pech, maar het begint pas. Daar kunnen je medematrozen je nog wel wat over vertellen. Want zeelui, die zijn nogal bijgelovig. Zo moet je niet uitvaren op een vrijdag, al heeft de Britse marine dit in de 19e eeuw getracht te ontkrachten met de HMS Friday. Haar kiel is op vrijdag gelegd, gedoopt op een vrijdag en haar eerste vaart was op vrijdag de 13e onder het commando van kapitein James Friday. Er is nooit meer iets van het schip vernomen.

Dit verhaal is later echter ontkracht, maar is nog steeds bijgeloof onder veel zeelui. Zeg ook zeker geen vaarwel, verdronken of veel geluk, want dat brengt ongeluk. Deed je dat toch, dan was er om de vloek te verbreken wat bloed nodig. Dus kon je een dreun op je neus verwachten. Ook een rode zonsopgang was een waarschuwing: regen en slecht weer op komst. Als je ook nog floot aan boord wist je zeker dat je een storm kon verwachten, dus ook zeker niet doen!

Zeemanslegendes: De albatros – de ziel van een zeeman

Zie je een albatros vliegen, dan is dat een goed teken. Doodt hem echter niet, dat zorgt voor ongeluk. De vogels zouden de zielen van overleden zeelui transporteren. In The Lighthouse wordt dit bijgeloof ook uitgebreid tot zeemeeuwen. In het gedicht The Rhyme of the Ancient Mariner van Samuel Coleridge wordt in geuren en kleuren verteld wat je te wachten staat.

Als je tijdens het vissen een linkerschoen binnenhaalde, was dat ook niet best, tenzij je erop spuugt en hem gelijk teruggooit. Een rechterschoen bracht daarentegen wel voorspoed en werd in de mast gehangen. Er wordt nergens gesproken over de gevolgen van een heel paar, waarschijnlijk omdat een nieuw paar schoenen nooit weg was.

Naakte vrouwen brengen geluk

Als vrouw had je weinig aan deze tips, want alleen je aanwezigheid al was een teken van groot onheil. Tenzij je naakt was, dat bracht rustige zeeën en geluk. Dit is ook de reden dat de meeste boegbeelden van schepen een naakte vrouw uitbeelden, met open ogen om de koers aan te houden. Al komt dit bijgeloof waarschijnlijk van de gezagvoerders, die het geen goed idee vonden om een vrouw aan boord te hebben tijdens de lange reis met een grote groep eenzame mannen. Grote kans dat dat waarschijnlijk meer onheil had gebracht aan de vrouw op het schip, maar dat even terzijde.

Zeemanslegendes: Zeemonsters en -demonen

Als je al deze gebruiken en onheilspellende tips onder de knie had, kreeg je als zeeman ook nog te maken met allerhande monsters en demonen van de oceaan. Ja, het leven aan boord was niet makkelijk. Ging je naar Scandinavië, dan kon je de reusachtige, wereldomvattende Jormungandr tegen het lijf varen. Het serpent bijt in zijn eigen staart (een veel voorkomend thema bij reuzenslangen) en krijgt af en toe ruzie met Thor, de Noordse god van de donder. Als hij zijn staart loslaat, zou dat Ragnarok inluiden, het einde van de goden en de negen werelden. Maar het zou ook een begin zijn als er een nieuwe wereld uit de chaos ontstaat.

Iets verder naar het zuiden vinden we de Leviathan, een zeemonster van Bijbelse proporties. Dit gigantische zeewezen zou in de diepte van de mediterrane zee leven en de wateren om hem heen kunnen laten koken. Tijdens het – opnieuw – einde der tijden zou hij in gevecht raken met zijn tegenhanger op het vasteland: de Behemoth, waarna beide door god aan het zwaard worden geregen en samen met Ziz, de gigantische oervogel, aan de rechtvaardigen worden opgediend.

Nu we toch in de mediterrane sferen zitten, de oude Grieken hebben ook behoorlijk wat rare wezens in hun wateren. Als je als kapitein door de straat van Messina voer, had je een behoorlijk lastige keuze te maken. Aan de ene kant voer je langs Scylla, van oorsprong een beeldschone nimf. Echter was Glaucus – een zeegod – verliefd op haar. Hij vroeg Circe, de dochter van zonnegod Helios, om raad. Deze werd zelf verliefd op Glaucus en gooide gif in het water terwijl Scylla een bad nam. Haar bovenlijf bleef beeldschoon, maar vanaf haar middel werd zij monsterlijk. Zes hondenkoppen met elk drie rijen tanden groeiden uit haar zij. Twaalf poten en een vissenstaart volgden.

Scylla en Charybdis

In het epische dichtwerk de Odyssee van Homeros vaart de held Odysseus langs Scylla. Zes van zijn bemanningsleden eindigen in de bekken van de monsterlijke hondenkoppen. Waarom vaart hij dan niet een stukje verder van die rots af, vraag je je dan af. Dat komt omdat op een flinke steenworp afstand Charybdis huist. Zij is de dochter van Poseidon, de god van de zee en Gaia, de godin van de aarde. Charybdis hielp haar vader in de strijd tegen zijn broer Zeus. Stukken land werden door haar overstroomd, waardoor het domein van haar vader alsmaar groter werd. Zeus was dit al snel zat en ketende haar onder een rots met een vijgenboom. Hij veranderde haar in een monster met een ontzettende dorst en driemaal per dag opent ze haar gigantische muil, waardoor een draaikolk verschijnt die alles en iedereen met de pech daar te varen opslokt. Jason en de Argonauten – ook een bekende Griekse mythe – voeren door deze straat van Messina, maar met behulp van de nimf Thetis kwamen ze er zonder kleerscheuren door.

Zeemeerminnen en sirenes

Odysseus was ook de eerste die zogeheten sirenes tegenkwam. Wezens met het bovenlijf van een vrouw en het onderlijf van een vogel die zeelui betoverden met hun gezang en ze daarna opaten. Daarvoor waren al eeuwen verhalen bekend van zeemeerminnen. Half vrouw van boven, maar met een vissenstaart vanaf de heupen. Als een zeeman te dichtbij kwam – en die kans was groot na maanden eenzaam op zee – werd hij de diepte in gesleurd waar de zeedemon zich tegoed deed aan het vlees van de ongelukkige.

Laat de Kraken vrij!

Mocht dit alles nog niet genoeg Grieks geweld zijn voor je, dan trakteren we je nog op de Kraken. Hoewel Kraken oorspronkelijk een Scandinavische benaming is voor een reuzenoctopus met tentakels zo groot dat hij met gemak een koopvaardijschip de diepte in kon sleuren, werden we in de film Clash of the Titans (1981) getrakteerd op een Grieks zeemonster van epische proporties. De film is gebaseerd op de legende van Perseus, met daarin het zeemonster Cetus. Echter was de Kraken veel bekender bij het grote publiek en laten we eerlijk zijn, “Release the Kraken!” klinkt veel beter dan “Release the Cetus!”.

Godzilla: zeemonster uit Japan

Wat verder naar het Oosten ligt de Stille Oceaan. Als we daar Japan aan de horizon zien opdoemen, is het hopen dat die andere monsterlijke filmster niet uit de diepte oprijst. In 1954 kwam daar namelijk Godzilla aan land om Japan te vernietigen. Gojira – zoals ze hem in Japan noemen – is ontstaan uit de Japanse benamingen voor gorilla (gorira) en walvis (kujira), omdat ergens tijdens het productieproces dit ook daadwerkelijk een idee was. Gelukkig is alleen de naam blijven hangen en is er toch voor gekozen om er een prehistorisch zeemonster gewekt door atoomkrachten van te maken. Godzilla staat in de eerste film voor de collectieve angst die het land overhield aan de atoombommen uit de Tweede Wereldoorlog. In latere films verandert dit nog weleens per film.

Het monster is geen mensenvriend, maar vecht tegen een gezamenlijke vijand als dat nodig is. In 1954 was hij nog vijftig meter, maar het monster groeide per film met de gebouwen mee. Op zijn hoogtepunt was hij zelfs driehonderd meter. Stel je voor als dat naast je schip uit de diepte omhoog komt. Gelukkig krijgt Godzilla het voornamelijk met andere monsters (Kaiju) aan de stok. Gidorah, Mechagodzilla en zelfs King Kong moeten eraan geloven.

De umibōzu

Als die monsters onderling vechten, ben je echter nog niet veilig. Vaar je namelijk een stukje verder, dan valt de nacht sneller dan verwacht. De eerst zo kalme zee begint te borrelen en aan het steven verschijnt uit de zwarte diepte van de zee een hoofd. Zwarter dan de nacht, met een doorsnee van zeker tien meter. Een onaardse stem vraagt “ben ik angstaanjagend?”. Je hebt zojuist een umibōzu ontmoet. Een yōkai (Japans bovennatuurlijk wezen) die naar verluid ontstaat als het lichaam van een priester door dorpelingen in het water wordt gegooid, in plaats van begraven te worden volgens de gebruiken. Als de umibōzu angst bij je opmerkt, giet hij je schip vol tot deze de diepte inzinkt. Alle opvarenden verdrinken in het ijskoude water. De enige manier om een kans te maken is de umibōzu een bodemloos vat te geven en snel weg te varen als het monster verbaasd het vat onderzoekt.

Moby Dick

Ondertussen zijn we ongeveer rond de wereld gevaren en komen we aan bij het Zuid-Amerikaanse eiland Mocha. Een albino potvis van ruim twintig meter springt hoog uit het water. Terwijl hij over je boot duikt, druipt het water van de waterpokken en de harpoenen in zijn huid op het dek. Met een grote plons raakt zijn kop het water en zijn staart klettert met een daverende klap door je dek. Hout vliegt in het rond, terwijl je schip doormidden breekt.

Mocha Dick is een van de inspiratiebronnen voor Moby Dick, het beroemde boek van Herman Melville (op zijn beurt weer inspiratie voor The Lighthouse). De witte walvis is verantwoordelijk voor het ontbrekende been van Kapitein Ahab. Mocha Dick heeft echt bestaan en heeft meerdere walvisvaarders vernietigd tussen 1810 en 1840. Een echt zeemonster dus.

Cthulhu: Lovecraftiaanse horror

Als dit alles achter de rug is, spoel je aan op het strand en herken je het havenstadje waar je twee jaar geleden onvrijwillig bent ingelijfd. Je schuld is nu afbetaald en je bent nog net met je verstand intact ontsnapt aan alles wat je gezien hebt. Misschien kun je nog wat verdienen met het schrijven van een boek over je ervaringen. Maar dan wordt de lucht donker en doemt een torenhoge schaduw op in een plots opzettende mist. Een stad breekt door de golven van de oceaan. Gebouwen met onnatuurlijke hoeken en bogen rijzen op uit het water. Er bovenuit torent iets. Krioelende tentakels en klauwen met een groene gloed doen je laatste beetje geestelijke gezondheid afbrokkelen. H.P. Lovecraft schreef over de Great Old Ones, goden die de menselijke geest niet konden bevatten. Andere schrijvers breidden deze mythologie uit. De volledige achtergrond is dusdanig uitgebreid dat we er hier niet te diep op in zullen gaan. De god Cthulu is zeker een van de engste ‘zeemonsters’ uit onze lijst. Zeker in combinatie met de mensachtige viswezens die bekend staan als de Deep Ones en Chtulu vereren. Ook Dagon maakt in Lovecrafts werk zijn opwachting. Dit is een soort reusachtige Deep One. De thema’s van Lovecraft proef je ook in The Lighthouse. Binnenkort zal Silvia dieper ingaan op de literaire erfenis van Lovecraft in een Modern Myths achtergrondartikel.

Zeemanslegendes: tatoeëer je veilig

Na al dit ongeluk en zeewezens die je nachtmerries de komende jaren nog zullen bevolken zou je nooit meer het water op gaan. Gelukkig kan de zeebonk zich nog wel wapenen tegen al dit geweld. Sinds James Cook in de 18e eeuw bij de Maori’s kwam, zijn tatoeages en zeelui onlosmakelijk met elkaar verbonden. In de loop der jaren kregen de plaatjes een betekenis en werden er zelfs bepaalde krachten aan toegeschreven.

Zo werd een varken op de linker- en een haan op de rechtervoet getatoeëerd om schipbreuk te overleven. Hanen en varkens werden namelijk in houten kisten vervoerd die bleven drijven en hierdoor waren deze dieren vaak de enige overlevenden van een schipbreuk. Een nautische ster op je borst betekende dat je altijd de weg naar huis zou vinden, tenzij deze in het groen en rood was gekleurd. Dan had je een kroeggevecht in een vreemde haven gewonnen.

Maritime lore says a sailor with a pig and rooster tattoo would be protected from drowning. By Candice Lyon at Empire Tattoo Boston #Boston pic.twitter.com/Uey3uxPWld

— EmpireTattooBoston (@EmpireTattoo617) June 9, 2017

Zwaluwen, draken, schepen en schildpadden

Voor elke 5000 zeemijl die hij op het water aflegt, mag de matroos een zwaluw laten tatoeëren. Een draak betekende dat je naar China bent gevaren. Een schildpad staat voor het oversteken van de evenaar per schip. Met de tatoeage van een schip met volle zeilen liet je zien dat je om Kaap de Goede Hoop bent gekomen. Wel met een oneven aantal masten voor goed geluk natuurlijk.

Zeemanslegendes: Kruizen op je zolen en gouden ringen in je oren

Mochten er haaien in het water zwemmen, dan zouden twee kruizen op de zolen van je voeten deze afweren. En mocht dit allemaal toch niet werken, dan kozen de meeste matrozen ervoor om niet te leren zwemmen. De verdrinkingsdood zou dan sneller gaan. Omdat zeemannen niet wisten waar ze eventueel aan zouden spoelen, hadden ze gouden oorringen in. Ten eerste zou dit zeeziekte tegengaan, maar deze waren ten tweede ook voldoende waard voor een begrafenis. Als je dan toch zo eigenwijs was om de zee op te gaan, wist je dat je begrafenis in ieder geval betaald kon worden.

Zeemanslegendes: kijk- en leeslijst

Heb je na dit alles zin gekregen om het ruime sop te kiezen? Blijf dan veilig thuis met deze films en boeken:

Films:

Charybdis – Percy Jackson and the Sea of Monsters (2013)
Cthulhu – Cthulhu (2007)
Dagon – Dagon (2001)
Godzilla – Godzilla (1954)
Jormungandr – Ragnarok (2014)
Kraken – Clash of the Titans (1981/2010)
Leviathan – Leviathan (1989)
Moby Dick – Moby Dick (1956)
Scylla – The Odyssey (1997)
Umibōzu – The Great Yokai Wars (2005)
Zeemeerminnen – Córki dancingu (The Lure, 2015)

Boeken:

Scylla en Charybdis – The Odyssey (Homeros)
Chtulhu en Dagon – The Complete Fiction of H.P. Lovecraft (H.P. Lovecraft)
Godzilla – Shambling towards Hiroshima (James Morrow)
Jormungandr – Edda (Snorri Sturluson)
Kraken – De Krakenvorst (Johan Klein Haneveld)
Leviathan – De Bijbel
Moby Dick – Moby Dick (Herman Melville)
Umibōzu – The Sea Monk of Yo-Kai Watch (Noriyuki Konishi)

Zeemanslegendes – Bronnen:

– The Smithsonian
– De Odyssee
– Saemunndar edda (de poëtische Edda)
– Foto Albatros: J.J. Harrison (2012)
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported license)
– Foto boegbeeld met zeemeermin: Chiswick Chap (2013)
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported license)

Lees hier meer Modern Myths-achtergronden.