Diversiteit in fictie is een heet hangijzer. Voor sommigen wordt er niet genoeg aandacht aan geschonken, voor anderen is elke vorm ervan geforceerd. Maar iedereen wil zich graag in een verhaal herkennen of meeleven met personages waar je je mee identificeert. Waarom dat belangrijk is – zeker vanuit het oogpunt van een schrijver – kan sciencefiction- en fantasy-auteur Johan Klein Haneveld je uitleggen. In zijn Top 5 Diversiteit in sciencefiction en fantasy geeft hij je ook meteen uiteenlopende titels waarin diversiteit een onlosmakelijk geheel van het verhaal is.
Je moet een dikke huid hebben om te schrijven over diversiteit in het fantastische genre. Want behalve de noodzaak voor schrijvers om veel te lezen, is er geen ander onderwerp waar in de schrijversgemeenschap zulke verhitte discussies over ontstaan. Sommigen lezen uit principe geen schrijvers die problematische uitspraken doen en roepen anderen op ook geen geld aan hun creatieve uitingen te spenderen. Wat hun goed recht is. Want in een kapitalistische samenleving is dit een van de beste manieren om verandering te bewerkstelligen. Een winkel mag niet bepalen wie er wel of niet mag binnenkomen, maar de klant mag wel zelf kiezen waar hij of zij geld uitgeeft.
Anderen zien de diversiteitsdiscussie als een dwingend keurslijf. Blanke of mannelijke personages uit film- en televisieseries worden vervangen door gekleurde of vrouwelijke tegenhangers, alleen maar om een deel van het publiek tevreden te houden. Sommigen gaan zelfs zover dat ze spreken over omgekeerde discriminatie. Omdat zij blanke mannen zijn, zouden mensen hun boeken boycotten en ze zouden gedwongen zijn te schrijven over Zuid-Amerikaanse dove lesbiennes om maar publiek te vinden. Maar ook hier geldt dat er geen wetten zijn die schrijvers vertellen wat ze moeten schrijven. Als het publiek en de smaak van het publiek verandert, kunnen schrijvers daarin meegaan of niet – dat is hun eigen keuze.
Politiek in plaats van schrijven
Wat hier volgens mij speelt, is dat het niet langer gaat om het schrijven, maar om de politieke standpunten van degenen die discussiëren. Niet voor niets vind je onder de laatste groep ook veel schrijvers en lezers die klagen dat alles tegenwoordig moet gaan over klimaatverandering. En onder de eerste groep vind je schrijvers en lezers die het bedrijfsleven wantrouwen en het kapitalisme opvoeren als boosdoener. Nu is iemands politieke standpunt vaak onderdeel van diens identiteit, wat ertoe leidt dat mensen zich snel persoonlijk aangevallen voelen. Dat verleent discussies hierover al snel een onaangename atmosfeer. Gezien ik worstel met stressklachten, vermijd ik ze daarom meestal.
Toch zei ik ‘Ja’ toen de redactie van Modern Myths me vroeg iets te schrijven over diversiteit. Ik denk namelijk dat er ook zonder die politieke bagage goede argumenten zijn om verhalen te voorzien van diverse personages. Mannen en vrouwen met verschillende achtergronden, van verschillende seksuele geaardheden, verschillende genderidentiteiten en met gezondheidsproblemen of niet.
Obstakels maken het leven interessant
De eerste reden is dat het je als schrijver meer mogelijkheden biedt om interessante verhalen te vertellen. Een hoog opgeleide blanke man komt gemiddeld namelijk minder obstakels tegen in het leven – en een verhaal is alleen interessant als de hoofdpersoon uitdagingen heeft te overwinnen. We willen lezen over mensen die tegen de klippen opboksen, over de “underdog” die overwint, over degenen die volhouden ook als het moeilijk is.
Dus een hoofdpersoon die discriminatie ervaart vanwege zijn of haar afkomst, een homoseksueel personage die aanloopt tegen homofobie of een personage in een rolstoel die niet overal kan komen, geven een verhaal meteen een sterkere spanningsboog. Ja, dat vraagt van de schrijver dat die zich verdiept in mensen die anders zijn dan hij of zij zelf en zich in hen inleeft, zonder te vervallen tot clichés. Maar inleven in anderen is volgens mij precies wat een schrijver doet!
Top 5 Diversiteit in sciencefiction en fantasy – Kleurrijke bijfiguren
Dit geldt overigens niet alleen voor de hoofdpersonen. Een diverse groep bijfiguren en tegenstanders maakt een verhaal ook kleurrijk. Je kunt personages sneller een eigen identiteit geven en zorgen dat de lezer ze niet vergeet. En bovendien is het realistischer. Loop maar eens op zaterdag door een winkelcentrum in de randstad. Je ziet echt niet alleen maar gezonde blanke heteromannen. De wereld is divers, dus waarom onze verhalen niet?
Daarmee hangt samen dat het lezerspubliek ook divers is. Er zijn sowieso al meer vrouwen dan mannen die fictie lezen. Onder onze lezers bevinden zich bovendien mensen van allerlei geaardheden, genderidentiteiten en afkomsten. En die vinden het leuk zich ook in onze verhalen te kunnen herkennen.
Herkenbaarheid en opluchting
Dat laatste weet ik uit ervaring. Enige tijd geleden ontdekte ik dat ik aseksueel ben, of in ieder geval dat er een woord was voor hoe ik me altijd al gevoeld had. Maar het had heel lang geduurd voor ik die term voor het eerst tegenkwam, omdat in de boeken die ik las geen aseksuele personages voorkwamen. Ieder personage voelde zich seksueel tot anderen aangetrokken, flirtte en had seks. Alsof dat de meest normale zaak ter wereld was. Ik dacht daarom dat er iets mis was met mij omdat ik daar niet warm of koud van werd.
Pas nu er meer aandacht is voor diversiteit, worden er ook verhalen geschreven met aseksuele personages. En wat was het voor mij, toen ik Every Heart A Doorway van Seanan McGuire las, een opluchting eindelijk eens iemand tegen te komen in een boek die op mij leek! En bij wie het feit dat deze persoon geen seks wilde, geen teken was van een onderliggende ziekte of suggereerde dat hij of zij gevoelloos was.
Top 5 Diversiteit in sciencefiction en fantasy – Niet meer weg te denken
Sinds ik dat heb ervaren, probeer ik meer te letten op de diversiteit in mijn eigen verhalen. Niet alleen schreef ik twee boeken met een aseksuele hoofdpersoon (Plastic Vriend en Het denkende woud), ik schreef ook over gekleurde personages (Hoeder van de vulkaan), een biseksueel personage (Scherven vol ogen) en voerde ik homostellen op (IJsbrekers en De groene toren). Ik kan gelukkig ook melden dat ik tegenwoordig veel diversiteit tegenkom in strips, boeken, tv-series en films in het fantastische genre.
1 – The Long Way To A Small, Angry Planet (Becky Chambers)
In The Long Way To A Small, Angry Planet, het eerste deel van een space opera-serie, komt Rosemary te werken op een ruimteschip dat poorten maakt waar andere schepen door kunnen reizen. Ze is een van de weinige mensen onder de bemanning. Tot haar reisgenoten behoren verschillende buitenaardse wezens, waaronder een die op een reptiel lijkt, en een intelligente computer. Ze gedragen zich anders en communiceren anders, maar iedereen spant zich in de anderen te begrijpen en ze ruimte te geven zichzelf te zijn. En als het nodig is, zetten ze hun eigen belang meteen opzij om de tegenstand samen het hoofd te bieden. De positieve sfeer in dit boek en de vervolgen vond ik heel verfrissend. Verschillen hoeven niet te leiden tot ruzie, maar als je nieuwsgierig bent naar de ander kunnen ze je juist dichter bij elkaar brengen.
Koop The Long Way To A Small, Angry Planet
Een zelfde positieve toon kwam ik tegen in Renaissance, een driedelige stripserie van F. Duval en Emem. In dit verhaal balanceert onze wereld op de rand van de afgrond als gevolg van klimaatverandering en epidemieën. Een samenleving van buitenaardse wezens besluit ons te helpen. Daarvoor zoeken hun vertegenwoordigers contact met mensen van diverse afkomst. Het is geen naïef verhaal – onder de buitenaardsen zijn er die aan onze planeet willen verdienen en onder de mensen zijn er die zich tegen buitenaardse bemoeienis keren. Dat leidt tot fascinerende actiescènes en plotwendingen. Maar de positieve humanistische sfeer blijft de boventoon voeren. Ik vond de strip bovendien erg goed getekend.
2 – Bitch Planet (Kelly Sue DeConnick, Valentine De Landro)
De Amerikaanse strip Bitch Planet gebruikt diversiteit juist om de vinger te leggen op de ongelijkheid in onze huidige samenleving. Deze wordt daarom uitvergroot in een sciencefiction-scenario waarbij vrouwen die zich niet aanpassen aan wat er van ze verwacht wordt naar een gevangenis op de maan worden gestuurd. Het gaat om lesbische vrouwen, gekleurde vrouwen, vrouwen die te dik zijn en meer. Sportwedstrijden van de maan worden dan weer uitgezonden op aarde, waar de productiemaatschappij flink aan verdient. De comic is te lezen als een pulpverhaal of een parodie, maar onder die laag schuilt toch diepgang en de oprechte woede van de makers over onrecht is duidelijk te voelen.
Ook Lovecraft Country, de tv-serie van Misha Green gebaseerd op het gelijknamige boek van Matt Ruff, gebruikt het fantastische genre om problemen uit onze eigen wereld aan de kaak te stellen. In dit geval gaat het om racisme. De titel is goed gekozen, aangezien tegenwoordig de racistische aspecten van de fictie van H.P. Lovecraft aan kritiek blootstaan. De donkere hoofdpersonen worden in de Verenigde Staten van de jaren 50 blootgesteld aan horrormonsters en racistische landgenoten. Die laatste zijn misschien nog wel angstaanjagender dan Cthulhu en zijn soortgenoten. Ik vond de acteurs sympathiek en ik genoot van de knipogen naar allerlei varianten van het fantastische genre, onder andere sciencefiction uit het pulptijdperk.
3 – The City We Became (N.K. Jemisin)
Diversiteit is onderdeel van het dagelijkse leven. Vooral in steden wonen mensen van allerlei nationaliteiten, geaardheden en vaardigheden samen. Soms zijn er wijken waar meer mensen van een bepaalde afkomst wonen. Soms zijn er discussies over toegankelijkheid van publieke ruimtes. En soms lopen de spanningen op. Maar de diversiteit is niet meer weg te denken. In The City We Became komt New York tot leven. Verschillende mensen ontdekken dat ze een bepaalde wijk vertegenwoordigen. Ze behoren tot heel verschillende afkomsten. De een is een zwarte man, de ander een lesbienne van inheemse afkomst, weer een ander een immigrant. In de wereld zijn echter ook machten actief die een kersverse levende stad willen verslinden…
Ook steden in fantasy-verhalen kunnen een vanzelfsprekende diversiteit tentoonspreiden. Dit geldt bijvoorbeeld voor New-Crobuzon in Perdido Street Station van China Miéville. Deze victoriaans aandoende stad wordt bevolkt door mensen zoals jij en ik, cactusmensen, mensen met een mestkever als hoofd, vogelmensen en nog veel meer. Ze zijn actief in alle lagen van de samenleving, als kunstenaars, wetenschappers en misdadigers. Grote motten die mensen hun dromen ontnemen vormen in dit verhaal de bedreiging. Ik genoot van de verbeelding die de schrijver tentoonspreidt en de manier waarop hij bizarre ideeën volledig geloofwaardig kon maken. Een prachtvoorbeeld van het “new weird” genre.
4 – De Heren XVII (Roderick Leeuwenhart)
Dit zesde boek in De Zwijgende Aarde-serie van Nederlandse bodem laat ons meekijken met een andere hoofdpersoon dan gebruikelijk is voor het genre van de militaire sciencefiction. Milan Zhou is namelijk gediagnosticeerd met ADD. Dat kom je niet vaak tegen in SF-verhalen. In deze wereld kun je een chip laten implanteren die de symptomen tegengaat. Maar tegelijk heersen er vooroordelen tegen “gemodificeerden”. De auteur laat in De Heren XVII goed zien hoe het is om anders te zijn dan anderen. Dat komt zelfs tot uiting in hoe de tekst op de pagina geordend is. Sowieso is het verhaal goed geschreven, compleet met robots en veldslagen in de ruimte. Deel 3 in de serie – Titanium – heeft overigens een hoofdpersoon die aseksueel lijkt te zijn – wat door de auteur werd bevestigd.
Een hoofdpersoon die “anders dan anders” is, kwam ik overigens ook tegen in de novelle The Dream-Quest of Vellit Boe van Kij Johnson. Dit verhaal volgt namelijk een vrouw van middelbare leeftijd. Vellit Boe is professor aan een universiteit in de droomwereld. Als een student van haar ervandoor gaat met een dromer uit onze werkelijkheid, moet zij achter haar aangaan. Dit verhaal is gebaseerd op een bekend verhaal van H.P. Lovecraft. Die zou er nooit aan hebben gedacht een vrouw op te voeren als hoofdpersoon. Laat staan een wat oudere vrouw. De reis door de droomwereld is er echter niet minder intrigerend door, al laat Vellit zich niet zo afleiden door de illusies om haar heen. Ze heeft daarvoor in haar leven namelijk al teveel meegemaakt…
5 – She-Ra and the Princesses of Power (N.D. Stevenson)
In tekenfilmseries is diversiteit tegenwoordig een stuk vanzelfsprekender dan vroeger. Het begon met Avatar: The Last Airbender. Maar terwijl in het vervolg daarop – The Legend of Kora – twee vrouwelijke personages pas helemaal aan het slot elkaar een kus gaven, kon een serie als She-Ra and the Princesses of Power diversiteit vanaf het begin centraal zetten. Deze reeks heeft personen met verschillende huidskleur en lichaamsbouw. Er zijn lesbische en homoseksuele koppels en biseksuele personage. Een personage is nonbinair en wordt door iedereen met “they/them” aangeduid. Al deze verschillen gelden in het verhaal als de meest normale zaak van de wereld. De wereld in het verhaal is een interessante mengeling van sciencefiction en fantasy. Thema’s als manipulatie, misbruik en uitsluiting worden er verrassend diep in uitgewerkt.
Koop She-Ra and the Princesses of Power
Ook in Sense8, de tv-serie van Lana and Lilly Wachowski and J. Michael Straczynski, is de diversiteit vanzelfsprekend. Personages van over de hele wereld blijken opeens een groepsbewustzijn te vormen. Daaronder vallen een buschauffeur uit Nairobi, een transvrouw, een Mexicaanse acteur die zijn homoseksuele relatie verborgen probeert te houden, een toegewijde hindoe uit Mumbai en anderen… Doordat ze elkaars gedachten en ervaringen delen leren ze ook elkaar te begrijpen en voor elkaar op te komen. Ik vond deze serie fantastisch gefilmd, met goede actiescènes die in de bioscoop niet hadden misstaan. Ik leefde ook mee met alle personages en vond het jammer dat het verhaal uiteindelijk in één aflevering – in plaats van met een laatste seizoen – afgerond moest worden.
Johan Klein Haneveld – Top 5 Diversiteit in sciencefiction en fantasy
Johan Klein Haneveld schreef tot nu toe 23 boeken, waaronder de young adult roman Het denkende woud en het dystopische De groene toren. Zijn nieuwste werk is de space opera De zwarte schim. Zijn korte verhalen verschenen onder andere op Modern Myths, in de tijdschriften Fantastische Vertellingen, HSF en SF Terra en in bundels zoals Ganymedes 21, Verhalen Vertellers 4 en Poe in de polder.
In 2022 verschenen van Johan ook nog de novelle Het Castlefest Mysterie en de door hem samengestelde bundel De bar met de duizend deuren. Lees ook zijn essays op Fantasy Schrijven.
Meer columns als Top 5 Diversiteit in sciencefiction en fantasy van Johan Klein Haneveld? Kijk in onze rubriek Columns!
Top 5 Diversiteit in sciencefiction en fantasy: © 2022-2024 Modern Myths
heb zelf ADD en de Heren 17 gelezen, ik denk
niet dat de schrijver het zelf heeft of er erg bekend mee is. Hoofdpersoon ratelt in een scene bv gebeurtenissen af alsof ze heel snel gaan terwijl het omgekeerde vaak waar is. Ook veel andere kenmerken worden vertekent of verzwegen of ‘
opgelost’ met een chip en aan het eind als die chip faalt lijkt het wel een superkracht. Op zich diversiteit is goed maar zorg dan wel dat de representatie klopt