Steampunk is hot. Hotter dan hot, want op elk zichzelf respecterend fantasyfestival vind je wel een steampunk-kamp, -tent, -hoekje of -optocht. Op diezelfde festivals lopen steeds meer mensen rond die zich onderdompelen in dit fantasygenre, met de meest ingenieuze kostuums en accessoires. Ben je benieuwd wat steampunk nu eigenlijk is, waar het vandaan komt en wat het zo leuk maakt? Je leest er alles over in dit Wat is steampunk? achtergrondartikel over een van de interessantste fantasy-stromingen van dit moment.
Steampunk is een fantasy-stroming die elementen uit het victoriaanse tijdperk combineert met sciencefiction. Het victoriaanse tijdperk van het Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Ierland is genoemd naar koningin Victoria die aan het bewind stond van 1837 tot 1901. Het was een tijd waarin zich een welopgevoede middenstandsklasse ontwikkelde, door de profijt van overzeese gebieden van het Britse Rijk en industriële ontwikkelingen.
Het steampunk-genre in de literatuur uit zich in verhalen die zich afspelen in deze tijd, waarin stoomkracht nog de primaire krachtbron was. Futuristische uitvindingen, ontdekkingsreizen en echt bestaande machines (zoals computers) worden in deze verhalen veel eerder werkelijkheid dan in het echt zo was.
Alternatieve geschiedenis
In veel verhalen in dit genre spelen alternatieve versies van de geschiedenis een grote rol, waarbij techniek belangrijk is bij bijvoorbeeld luchtvaartuigen, wapens en machines. Het genre is daarnaast vaak hybride, in de zin dat veel stijlen door elkaar lopen en ook uit genres als horror en historische fictie wordt geput voor inspiratie.
Misschien heb je nog niet eerder van de term gehoord, maar heb je wel onbewust al veel van dit genre gezien. Je kent misschien wel de films The League of Extraordinary Gentlemen (2003), Van Helsing (2004), Stardust (2007), The Golden Compass (2007), Sherlock Holmes (2009) of Hansel and Gretel: Witch Hunters (2013). Misschien ken je de populaire serie Penny Dreadful (in Nederland te zien op Netflix) of de game Assassin’s Creed: Syndicate.
Wat is steampunk? – De herkomst van steampunk
De term werd voor het eerst gebruikt in de jaren 80, als een variant op cyberpunk (een samenstelling van cybernetica en punk – een sciencefictiongenre dat zich richt op computers en informatietechnologie, in combinatie met een afbreuk van de sociale orde. Denk bijvoorbeeld aan films als Blade Runner en The Matrix en spellen als Metal Gear Solid.
De term is waarschijnlijk bedacht door de sciencefiction auteur K.W. Jeter (Morlock Night, Infernal Devices). Hij zocht een overkoepelende genrenaam voor onder andere zijn eigen werk dat zich afspeelt in de victoriaanse tijd. In een brief schreef hij: “Personally, I think Victorian fantasies are going to be the next big thing, as long as we can come up with a fitting collective term (…) Something based on the appropriate technology of the era; like ‘steam-punks’, perhaps…”
De eerste verhalen
Veel bekende verhalen in het genre zijn echter geschreven lang voordat het genre een naam had. K.W. Jeter was namelijk lang niet de eerste om te speculeren over moderne technologie in het stoomtijdperk. Werken van pioniers in het sciencefictiongenre (Jules Verne, H.G. Wells, Mark Twain) zijn ook allemaal onder dit specifieke kopje in te delen. Wat deze verhalen gemeen hebben is dat ze gaan over geavanceerde technologie in de 19e of begin 20e eeuw.
Een van de eerste films op dit gebied was La Voyage dans la lune (1902). Deze is losjes gebaseerd op De la Terre à la Lune (Van de aarde naar de maan, Jules Verne) en The first man on the moon (H.G. Wells). In de film wordt een groep mensen naar de maan geschoten met een groot kanon. Het is voor zover bekend de eerste sciencefictionfilm ooit. En tevens de eerste film waar gebruik werd gemaakt van animatie en speciale effecten.
Categorieën binnen het genre
Net zoals elk (fantasy) genre is ook steampunk onder te verdelen in een hoop onderliggende stromingen die allemaal voortborduren op elkaar:
Wat is steampunk? – Historische steampunk
Werken die zich afspelen in een duidelijk herkenbaar tijdperk waarin de industriële revolutie al is begonnen, maar waar elektriciteit nog niet de primaire energiebron is, vallen onder historische steampunk. Denk bijvoorbeeld aan het werk van Jules Verne en de Disneyfilm Atlantis: De Verzonken Stad.
Western steampunk valt hier ook onder (de Amerikaanse tv-serie en film The Wild Wild West) en dieselpunk – een term voor verhalen die zich afspelen in de periode na de Eerste Wereldoorlog. Dieselpunk haalt inspiratie uit visuele elementen van het dieseltijdperk en voorwerpen die in de Eerste Wereldoorlog veel werden gebruikt. Denk hierbij aan gasmaskers en lange leren jassen.
Wie weet ben jij zelf weleens door een heel bekende wereld in het genre gewandeld, namelijk Discoveryland in Disneyland Paris. Veel van de attracties zijn gebaseerd op de verhalen van Jules Verne. Zoals Les Mystères du Nautilus, een attractie in de vorm van een onderzeeboot gebaseerd op Vernes roman Twintigduizend mijlen onder zee. En ook de bekende achtbaan Space Mountain. De Nautilus van Kapitein Nemo als geliefd voorbeeld zie je ook terug in de stripserie The League of Extraordinary Gentlemen van Alan Moore en Kevin O’Neill. In 2003 werd deze serie vol victoriaanse literaire ‘helden’ verfilmd met Sean Connery in de hoofdrol. Ook in deze film zie je de invloeden uit het genre, zoals de hagelwitte wagen waarin de helden rijden.
Fantasiewereld-steampunk
Oorspronkelijk was de specifieke term alleen toepasselijk voor sciencefictionverhalen die zich afspeelden in het victoriaans tijdperk. Maar elementen ervan komen ook voor in fantasiewerelden die weinig relatie hebben met een specifiek historisch tijdperk. Vooral sinds de jaren 90 duiken er verhalen op die niet geplaatst kunnen worden in een tijdperiode.
In anime- en mangaseries komt het thema vaak voor (Fullmetal Alchemist en Howl’s Moving Castle). In het computerspel Warcraft en videospel World of Warcraft komen machines en uitvindingen op stoomkracht ook aan bod. En in de verloren beschaving van de Dwemer uit de spellenreeks The Elder Scrolls en de wereld van Skyrim zitten deze elementen ook. Kijk ook zeker naar de geweldige fantasyserie Discworld van Terry Pratchett, wat hierin een pareltje is.
Wat is steampunk? Kleding & Accessoires
Er is niet echt één richtlijn voor een outfit in het genre. De basis is het combineren van de victoriaanse stijl met technologische accessoires. Steamers zijn dan ook over het algemeen te herkennen aan de mechanische onderdelen en gebruiksvoorwerpen. Jurken, kostuums en hoeden zijn vaak versierd met fictieve wapens, stoomkracht machinerie, klokjes, radars, kettingen en goggles (vliegeniersbrillen). Uurwerken en tandwieltjes zijn typerend voor de stijl. Je kunt dus eigenlijk elk alledaags voorwerp omtoveren tot een steam-item. Post-apocalyptische elementen worden ook gebruikt, zoals gasmaskers en gescheurde kleding.
De hype
Dat het genre snel terrein aan het winnen is bij fantasieliefhebbers komt door twee dingen. Ten eerste omdat het steeds beter vertegenwoordigd wordt in films, boeken en strips en zélfs in de mode en architectuur.
Daarnaast is het een genre dat veel ruimte overlaat voor eigen interpretatie. Je kunt het op zoveel manieren benaderen, dat het een grote groep mensen aanspreekt (oud en jong). Het stelt hen in staat om er een eigen draai aan te geven. Hierdoor is het heel makkelijk om je bijvoorbeeld uniek te kleden of je te verdiepen in een bepaalde richting. Steamers kunnen een outfit helemaal maken zoals ze zelf graag willen en toch binnen het genre, en daarmee de groep, vallen.
Bovendien is het een heel visueel genre: je kunt je niet alleen uitdrukken met mooie kleding en accessoires, maar ook met machines en apparaten. Het leuke is dat die apparaten met weinig ingewikkelde technologie ook aan de praat te krijgen zijn (denk aan lampjes, rook en geluiden). Hierdoor heeft het genre iets tastbaar magisch en spreekt het heel erg tot de verbeelding.
Steampunk in Nederland
Wil je zelf de wereld van het genre gaan verkennen, begin dan bij bijvoorbeeld het Middeleeuws en Fantasy Festival Winschoten. Hier vond op 24, 25 en 26 augustus jl. onder andere de Dutch European Steampunk Convention plaats, waarvoor veel genootschappen neerstreken in Winschoten. Waaronder Radio Retrofuture met een bioscoop waar clips werden vertoond, Creative Steampunk Connection met hun naaimachine uit 1890, Das Wupperdampf Laboratorium (een groep uitvinders) en Andy Fraser; de winnaar van de European Steampunk Makers Build-off Champion 2017 – hij nam zijn winnende uitvinding mee!
Er zijn ook diverse groepen actief waar je je bij aan kunt sluiten. Bijvoorbeeld de The Royal Seahorseriders, Clockwork Carrousel en de Steampunk Aviator Crew groep.
Op 17 september vond in Scheveningen bovendien de Steampunk Walk plaats. Iedereen kon zich opgeven – een outfit in het genre was natuurlijk wel verplicht!
Ook onze redacteur Yvette Hazebroek (auteur van de genreroman Bay en de Piraenauten) vind je op veel festivals. Zo was ze aanwezig op het Imaginarium Festival op 18 en 19 augustus in Tsytjerk (Friesland). Ze gaf daar op zaterdag en zondag een workshop Steampunk in Literatuur.
Wat is steampunk? – Modern Myths is fan
Het ziet ernaar uit dat we steampunk inmiddels beter een cultuur kunnen noemen, in plaats van een subgenre. Modern Myths is inmiddels razend enthousiast over dit fantastische fantasygenre.
Ben jij ook benieuwd wat het genre zo leuk maakt? Houd Modern Myths in de gaten: we brengen binnenkort een bezoek aan een restaurant waar je zo de toekomst van het victoriaanse tijdperk binnenstapt. Wie weet maken we je enthousiast!
Over andere (recente) voorbeelden in film en literatuur schrijven we binnenkort meer. Dus houd onze website in de gaten (of spring in je tijdreismachine en neem vast een kijkje!).
Bronnen:
© 2019-2024 Modern Myths – Steampunk illustratie: Anne Jan Loonstra
Reactie plaatsen