Roborecht en de acht betekenissen van “slaaf” – Django Mathijsen

Ergens in de toekomst zullen we in staat zijn om robots te maken die zelfbewustzijn hebben en pijn, verdriet en geluk voelen. Dat leidt tot vele ethische kwesties. Zo zullen zelfbewuste robots burgerrechten verdienen, net als mensen. Daarover zijn al veel sciencefictionverhalen geschreven. Waarover nog niet veel is geschreven, is de periode daarvóór, waarin robots al zover gevorderd zijn dat ze nog geen zelfbewustzijn hebben, maar dat wel overtuigend kunnen simuleren. Precies daarover gaat mijn sciencefictionroman Roborecht.

De periode waarin robots zelfbewustzijn overtuigend kunnen simuleren gaat waarschijnlijk nog deze eeuw gebeuren: binnenkort al. Voor mensen die niet door en door snappen hoe die robots functioneren, zal het lijken alsof ze al zelfbewustzijn hebben. Dus zullen er mensen zijn die menen dat deze nep-zelfbewuste robots burgerrechten verdienen. We zullen geconfronteerd worden met activisten, politici en mogelijk zelfs terroristen die daarvoor vechten.

Een beladen woord

Toen ik het verhaal van Roborecht bedacht, had ik al snel door dat in die context het woord “slaaf” heel belangrijk zou worden. Het zal ongetwijfeld door mensen die vechten voor robotrechten worden misbruikt. Men zal de manier waarop de nep-zelfbewuste robots worden behandeld, gaan vergelijken met de manier waarop slavenhouders in het verleden hun medemensen hebben behandeld. Het woord “slaaf” is immers een beladen woord dat meestal maar in één bepaalde betekenis en context wordt gebruikt. Maar het woord heeft meerdere betekenissen: de Dikke van Dale kent er acht.

Ik besefte dat ik het verhaal extra diepgang kon geven, wanneer ik de symboliek van dat woord met de structuur van het verhaal zou verweven. De verschillende betekenissen van het woord moesten een rol spelen. Hetzij op de voorgrond, hetzij op de achtergrond. Dat vergde heel wat gepuzzel.

Betekenis 1 – in eigendom

Natuurlijk komt in het boek de betekenis aan bod die het bekendst is: “mens die aan een ander in eigendom toebehoort”. Dit is betekenis nummer 1 in de Van Dale. Dylah, de antagonist in het boek, gebruikt deze betekenis onder andere in een rede waarin ze mensen ervan wil overtuigen om te vechten voor burgerrechten voor robots.

In het woordenboek wordt er geen waardeoordeel aan deze betekenis verbonden, maar dat doen wij natuurlijk wel. In het westen is terecht algemeen geaccepteerd dat een mens geen eigendom van iemand anders mag zijn. Een mens behoort aan niemand anders dan zichzelf toe. De manier waarop mensen andere mensen in het verleden hebben onderworpen en tot slaaf gemaakt, is een groot onrecht dat we gelukkig in de negentiende en twintigste eeuw wereldwijd sterk hebben kunnen terugdringen. Helaas is die vorm van slavernij in de eenentwintigste eeuw, vooral in het Midden Oosten en Afrika, wel weer hard in opkomst.

Roborecht en de acht betekenissen van “slaaf” – Mens en robot

Maar het woord ‘slaaf’ wordt in die betekenis in de toekomstvisie van het boek dus ook door activisten gebruikt om de manier waarop mensen robots behandelen te beschrijven. Met dezelfde emotionele waarde. Aangezien de robots in de periode waar we over spreken nog geen zelfbewustzijn bezitten, is het onterecht om ze slaven in betekenis 1 te noemen.

Trouwens, het is ook taaltechnisch fout om robots slaven zoals in betekenis 1 te noemen. In Van Dale wordt in betekenis 1 namelijk uitdrukkelijk gesproken over een ‘mens’. Maar het is natuurlijk maar een flauw debattrucje om daarop te wijzen. Dat woordje “mens” in de formulering van die betekenis zal ongetwijfeld ooit in de Dikke van Dale vervangen worden door bijvoorbeeld “wezen met autonoom zelfbewustzijn”. Dat wordt nodig zodra we wezens met zelfbewustzijn leren kennen die niet menselijk zijn, maar bijvoorbeeld buitenaards of kunstmatig gemaakt.

Semantische spelletjes

Onze robotactiviste Dylah trapt ook niet zomaar in dat simpele debattrucje, zoals blijkt uit een discussie die zij ooit met een professor had. Daarin zei ze: ‘Ja, maar betekenis nummer 2 in de Van Dale luidt: “iemand die geheel afhankelijk of het willoze werktuig van een ander is”. En die “iemand” kan natuurlijk ook een buitenaards wezen of een autonoom denkende robot zijn.’

De professor greep meteen de Dikke van Dale uit zijn boekenkast, bladerde er even in en antwoordde: ‘Nee, dat kan niet. Want bij “iemand” staat in de Van Dale: “de een of andere persoon”. En als je dan “persoon” opzoekt, staat daar “zelfstandig optredend menselijk wezen”. Dus ook betekenis 2 gaat over mensen.’
‘Niet vals spelen, professor,’ zei Dylah met een grijns. Zij had al die woorden natuurlijk allang een keer opgezocht. ‘U refereert aan betekenis 2 van “persoon”. Kijk eens wat betekenis 1 van “persoon” is.’
‘Een masker zoals toneelspelers vroeger droegen,’ las de professor voor. ‘Ik zie niet in hoe die betekenis relevant is.’
‘Simpel,’ zei Dylah. ‘Zo’n masker is precies wat zelfbewustijn-simulerende robots dragen: het masker van menselijkheid.’
‘Aha!’ riep de professor triomfantelijk uit. ‘Een masker… je geeft dus toe dat het maar nep is!’

Dylah schudde het hoofd. ‘Nee, niet nep: een simulatie. En Turing heeft ons geleerd: als een robot in staat is om overtuigend een persoon te simuleren, moeten we aannemen dat die robot ook een persoon is.’

Roborecht en de acht betekenissen van “slaaf” – De aanname van Turing

Zo trok zij de semantische discussie terug naar het inhoudelijke vlak. Maar daarop schudde de professor op zijn beurt het hoofd en legde uit dat die aanname van Turing allang onderuit is gehaald, onder andere door Searle. Dat is verder in Roborecht te lezen. Laten we terugkeren naar de semantiek: de fout die de robotactivisten, gedeeltelijk willens en wetens, maken, is dat zelfbewustzijn-simulerende robots weliswaar onze slaven zijn, maar niet in de betekenis van nummer 1 of 2. Ze zijn onze slaven in betekenis nummer 3 die Van Dale van het woord slaaf geeft: “machine die (in korte tijd) ingewikkelde, vervelende of moeilijke dingen verricht”.

De slaaf in betekenis nummer 1 (de onderdrukte mens) is dus een woord met een negatieve gevoelswaarde, terwijl de slaaf in betekenis nummer 3 (de willoze machine) een neutraal woord is. En er bestaat zelfs een betekenis van het woord “slaaf” met een positieve gevoelswaarde, namelijk betekenis nummer 8. Die luidt: “in het masochisme: iemand die zich volledig onderwerpt en daardoor erotisch opgewonden wordt”.

BDSM, een spannende uitlaatklep

Masochisme valt binnen een wereldje dat tegenwoordig wordt aangeduid met BDSM, de samenstelling van drie, elkaar overlappende opvattingen van seksualiteit: BD = Bondage & Dominantie, DS = Dominantie & Submissie, SM = SadoMasochisme. In dit wereldje is “slaaf” een positief woord. Die kant van het woord moest in de plot van Roborecht ook langskomen.

In het BDSM-wereldje heeft de slaaf/slavin (ofwel sub/onderdanige) uiteindelijk meer macht dan de meester/meesteres (dominant). Dat staat in schril contrast tot de slaaf volgens betekenis 1 of 2. In de BDSM draagt de slaaf vrijwillig een deel van de macht over zichzelf over aan de dominant. De dominant mag een bepaalde tijd de baas over de slaaf spelen en dingen doen, die onder andere omstandigheden als “misbruiken” omschreven zouden moeten worden. Dingen zoals: vastbinden, meppen en commanderen. Maar alleen als die dominant zich strikt houdt aan de regels die de slaaf (of slavin) hem of haar heeft opgelegd. De slaaf geeft aan welke grenzen de dominant moet respecteren. En er wordt meestal een stopwoord afgesproken. Zo kunnen dominant en slaaf samen veilig (“safe, sane & consensual”) het spel spelen.

Voor de slaven is BDSM dus een spannende uitlaatklep, vergelijkbaar met een achtbaanritje, een spannend boek of een spannende film. De meester(es) draagt de verantwoordelijkheid en neemt de beslissingen. Hij (of zij) moet een bevredigende ervaring creëren voor de slaaf (of slavin), maar zich ook aan de grenzen houden.

Roborecht en de acht betekenissen van “slaaf” – Futrella

Robotrechtenactiviste Dylah heeft zo’n BDSM-relatie met een andere hoofdpersoon: degene die zich Futrella noemt. Haar echte naam houdt ze voor iedereen geheim. Ze wil “Futrella” genoemd worden, omdat ze zich vereenzelvigt met robots en met name de “Maschinenmensch” uit de klassieke film Metropolis (ofwel “Futura” in het boek waarop de film gebaseerd is). Zij voelt zich een robot, geboren in het lichaam van een mens. Ze geniet ervan om haar meesteres Dylah te dienen, overigens niet alleen in betekenis 8, maar ook in een betekenis die we nog niet hebben gezien: betekenis 5: “iemand die zware arbeid moet verrichten, met name in een ondergeschikte positie”. Zij verricht de hand- en spandiensten voor Dylah.

Futrella’s grootste wens is om ooit een echte robot te worden. Ze volgt dan ook de mogelijkheden van de moderne technologie om haar lichaam te verbeteren op de voet. Dylah is een goede meesteres naar haar: ze houdt zich al jaren aan alle mores en regels die Futrella met haar heeft afgesproken.

Over de schreef

Maar ook in het BDSM-wereldje kun je over de schreef gaan. En precies dat doet Dylah met Mando, de protagonist van Roborecht. Op het moment dat Dylah haar spelletje met hem speelt, heeft ze alle macht over hem. Hij is dan een slaaf in betekenis 4 van de Dikke van Dale: “iemand wiens burgerlijke vrijheden sterk beknot zijn of die aan een vreemde heerser onderworpen is”. Mando kan niet weigeren. Dylah heerst over hem en overtreedt de BDSM-mores: ze wacht niet op toestemming en spreekt geen regels of stopwoord af. Wat Dylah met hem doet, is geen spel, maar een verkrachting.

Het slachtoffer van deze verkrachting is nu eens niet een vrouw en de dader niet een man. Ook dit wordt niet vaak getoond in de literatuur. Voor zover dit een taboe is, behoort het mijns inziens doorbroken te worden.

Studentenwerk

Terug naar de semantiek. Als we Mando – de hoofdpersoon – leren kennen, is hij een student die werkt aan zijn promotieopdracht. Hij is dus al eerder slaaf geweest. Want in het studentenjargon wordt een “student die onbetaald, praktisch werk op een laboratorium verricht” ook wel een “slaaf” genoemd. Dit is betekenis 6 van de Dikke van Dale. En ofschoon Mando waarschijnlijk wel een redelijk salaris mee naar huis krijgt voor zijn onderzoekswerk bij RCI (wat staat voor “Robotic Car Innovations”), heeft ook hij – net zoals bijna elke student – voor zijn afstuderen datzelfde onderzoekswerk geruime tijd onbetaald moeten doen.

Roborecht en de acht betekenissen van “slaaf” – De vragen in Roborecht

En ten slotte, naarmate we Mando leren kennen, begrijpen we dat hij ook een slaaf is in de laatste betekenis van het woord: betekenis 7: “iemand die zich van zekere neigingen, gewoonten of verplichtingen niet kan losmaken”. Kan hij zich losmaken van zijn neigingen, gewoonten en verplichtingen? Dat is een van de vragen waar het boek over gaat.

Ik hoop dat je er als lezer van zult genieten en dat je misschien aan het denken wordt gezet. Onder andere over de vele betekenissen van het woord “slaaf”.

Django Mathijsen – Roborecht en de acht betekenissen van “slaaf”

Django Mathijsen (1966) is sciencefictionverhalen gaan bedenken als logische volgende stap van de honderden populairwetenschappelijke artikelen die hij heeft geschreven. Voor die verhalen heeft hij vele prijzen gewonnen, onder andere: de Grote Brugse Boekhandel Fantasy Award, drie keer de Unleash Award, drie keer Trek Sagae en twee keer de NCSF-prijs. Er zijn tientallen boeken van hem verschenen bij uitgeverijen zoals Zilverspoor, De Vier Windstreken, Quasis, EigenZinnig en Averbode, sommige geschreven met schrijfster Anaïd Haen.

Behalve in het Nederlands schrijft hij ook in het Engels. Hij is in Amerika gepubliceerd en in diverse talen vertaald. Samen met Anaïd Haen was hij finalist bij Writers of the Future. Hij is afgestudeerd als ingenieur aan de TU Eindhoven en heeft als jazzorganist gewerkt. Daarnaast was hij technisch consultant bij het tv-programma Robot Wars en stond hij aan de wieg van de Nederlandse versie van het programma.

Meer columns als Django Mathijsen – Roborecht en de acht betekenissen van “slaaf”? Kijk in onze rubriek Columns!