Van vrijdag 2 tot en met zondag 4 februari kun je naar Other Futures, een sciencefictionfestival met een bijzondere, niet-Westerse insteek. In het tweede deel van het interview met artistiek directeur Brigitte van der Sande: Basma Abdel Aziz, Larissa Sansour, Ghost in the Shell, Cleverman en meer. Dit is Other Futures deel 2.
Vervolg van deel 1. Lees hier en hier ook het eerste en derde deel van het interview.
– Hoe kun je je dan voorbereiden op Other Futures?
Laat je onderdompelen. Basma Abdel Aziz bijvoorbeeld, is een schrijfster uit Egypte. Zij schreef The Queue, over de Arabische Lente van 2012, vanuit de positie van een vrouw. Ze extrapoleert de situatie van de Arabische Lente naar de toekomst, waarin iedereen de hele dag in de rij moet staan om officiële documenten te kunnen halen. Haar positie als vrouw zet ze in om een andere blik op dat gebeuren te geven. Zo kun je je stem laten horen in landen waar journalisten gevaar lopen. De censuur snapt dat niet en laat die schrijvers met rust. Ze vinden het te ver van de realiteit en dus niet bedreigend.
Je ziet het herschrijven van de geschiedenis door middel van sciencefiction. Als je bijvoorbeeld onderdeel uitmaakt van de ‘native American’ bevolkingsgroepen, wordt je nomadische geschiedenis niet als echte geschiedenis gezien. Door erover te schrijven, claim je een plek in de wereldgeschiedenis. We hebben een kunstenaar uit Palestina, Larissa Sansour. Zij doet hetzelfde: Israel zegt dat de Palestijnen op het land waren als nomaden en dus geen cultuur hebben. Dat is natuurlijk onzin, die cultuur is gewoon vernietigd. Larissa maakte een film waarin wezens uit de toekomst komen om bewijs van de Palestijnse cultuur in de aarde te begraven, zodat archeologen later bewijs vinden van die cultuur. Daarmee hebben de Palestijnen ook een claim op het land. Zo schrijf je je met terugwerkende kracht in de geschiedenis. Het is sciencefiction als corrigerend werk.
Ook de actuele discussie van ‘witwassen’ komt aan de orde. Het neerzetten van Westerse acteurs in etnische rollen. Zoals Scarlett Johansson in Ghost in the Shell. Veel niet-Westerse culturen hebben daarmee te maken. Bekijk bijvoorbeeld de prachtige film File under Miscellaneous van Jeff Barnaby (let op: indringende beelden), waarin een man van de Mi’gMaq stam in Canada aanklopt bij een witwasbedrijf. Hij is moe om te vechten tegen de Westerse cultuur en laat zich ‘ombouwen’ tot blanke man. Zonder tong, want hij is dan monddood gemaakt.
– Terwijl je in bijvoorbeeld de Japanse cultuur juist ziet dat men het Westerse schoonheidsbeeld nastreeft. Vrouwen kopen make-up om er blanker uit te zien.
Daarover heb ik een discussie met mijn curator Anime, Rabia Sitabi. Over het whitewash verhaal van Ghost in the Shell, waar in de oorspronkelijke Anime de hoofdpersoon er ook westers uitziet. Het is dus een spiegeling van een meisje als Westerse seksbom. Waarom is Scarlett dan een probleem?
– Dat is net als de discussie over Iron Fist van Netflix, waarin men een Aziatische acteur had willen zien, omdat het over Kung Fu gaat. Terwijl het oorspronkelijke Iron Fist verhaal gaat over een westerse jongen die de Kung Fu cultuur leert. Slaan we niet te ver door hierin?
We hebben een hele interessante masterclass van Martijn Lindeboom, van de Stichting ter Bevordering van het Fantastische Genre. Het gaat over de vraag of je als Westerse schrijver een hoofdpersonage kunt maken die bijvoorbeeld Indiaas is. Kun je als Westerse, witte man daar realistisch over schrijven? Mijn tegenvraag was: heb je ooit een personage geschreven die vrouw is? Want dat ben je toch ook niet? Dat is voor mij iets wat juist in fictie mogelijk is, daar kun je alles doen. Mits je het overtuigend doet.
Je kunt ook kijken naar het werk van AiRich, dat gaat over het afzetten tegen het Westerse schoonheidsideaal. Heel interessant werk, een nieuwe iconografie, heel futuristisch.
– In de mythologie van niet-westerse culturen zijn de genesis-verhalen anders dan de onze, zonder bijvoorbeeld een zondeval. Is er ook een algemeen verschil te benoemen tussen de sciencefiction van deze culturen en de onze?
Een ding wat erg opvalt, is het begrip van tijd. Wij zijn opgegroeid vanuit het idee van vooruitgang: het verleden is achter ons, we staan in het heden en gaan naar de toekomst. In een rechte lijn. In niet-Westerse culturen heb je vaak dat het heden, verleden en toekomst door elkaar loopt: binnen de mythologie en concrete realiteit is er geen verschil tussen mensen die leven of dood zijn. Je ‘ziet’ de doden nog, die zijn aanwezig. Toekomstige gebeurtenissen zijn er ook al, je kunt eigenlijk reizen tussen die verschillen. Sjamanen doen dat, die hebben een ander tijdsbegrip.
Een ander voorbeeld is het ontstaan van de mensheid. Wij hebben Adam en Eva en aten de appel van kennis. In veel culturen zijn het wezens uit andere delen van het universum die de aarde hebben geschapen. Die hebben de aarde gecreëerd voor de mensheid. Een sciencefictionachtig begin van de Aarde. Dat zie je in Nigeria, maar ook bij de Aboriginals van Australië, evenals in Zuid-Amerika. Het zijn universele mythes, die wij alleen in het Westen niet hebben.
Een serie die een aanrader is op dit vlak is Cleverman, geschreven door Ryan Griffen en geregisseerd door onder andere de Australische regisseur Wayne Blair. Deze gaat uit van de situatie dat de Aboriginals sinds de komst van de ‘witte mensen’ gezien worden als een minderwaardig ras, niet gelijkwaardig. In de serie heb je drie klassen: de witte mensen, de Aboriginals en de ‘hairy men’; mythische wezens, die honderden jaren oud zijn. Deze wezens hebben ook een ander begrip van tijd, maar ze worden behandeld als weer een klasse lager: ze zijn aanwezig en eten en drinken, maar worden in kampen/reservaten gezet. Zoals de Aboriginals ook meegemaakt hebben. Ze hebben geen rechten, kinderen worden niet opgeleid. Het gaat over de strijd tussen die klassen. De hairy men moeten zich conformeren, hun haren laten knippen. Mensen reizen tussen de verschillende tijdperken in de serie en duiken op als ze nodig zijn; om dingen uit te leggen. Realiteiten door elkaar.
– Waarin ligt het verschil dat Westerse culturen buitenaardse wezens vaak als gevaarlijk zien, terwijl niet-Westerse culturen buitenaardse rassen meer open benaderen?
De eerbied voor niet-menselijke wezens, maar ook natuur, voor bomen en zelfs rotsen, is veel groter. Voor ons in het westen is alles functioneel, we mogen alles gebruiken, uitputten. In niet-Westerse sciencefiction wordt daar veel respectvoller mee omgegaan, ze verwerpen het idee van het Antropoceen; een tijdperk waarin de mensheid de Aarde voor altijd verandert door ons handelen. Zo ga je niet om met de Aarde. Daar kunnen we veel van leren.
Het doet me denken aan de film Avatar; mensen hadden heimwee naar de wereld in die film, wilden er niet uit. Het is een voorbeeld van hoe je anders met natuur en mensen – of wezens – om kunt gaan.
Other Futures – Interview Brigitte van der Sande
Deel een van dit interview lees je hier, over de inspiratie om Other Futures in het leven te roepen.
Deel drie van dit interview lees je hier, over maatschappelijke problemen die in Other Futures aan de kaak worden gesteld.
Reactie plaatsen