De nieuwe film van gevierd regisseur Christopher Nolan (Inception, Tenet) is dit keer geen superheldenverhaal of geestverruimende sciencefiction. Oppenheimer is een biopic over theoretisch natuurkundige J. Robert Oppenheimer, een van de hoofdverantwoordelijken voor de ontwikkeling van de atoombom. Nolan brengt dit verhaal als indringende thriller, of misschien zelfs wel als horror. Je kan namelijk niet anders in dit drie uur durende filmfeestmaal dan nadenken over de kettingreactie die het splijten van het atoom tot gevolg heeft. En zeker als liefhebbers van post-apocalyptische verhalen weten we welke consequenties het werk van deze Amerikaanse Prometheus de wereld heeft gebracht. Lees onze Oppenheimer recensie!
In 1962 verscheen het eerste nummer van The Incredible Hulk van schrijver Stan Lee en tekenaar Jack Kirby. Het verhaalt over wetenschapper Dr. Robert Bruce Banner, een natuurkundige die in de woestijn onder leiding van generaal Thaddeus E. “Thunderbolt” Ross werkt aan de ontwikkeling van een Gamma-bom. Voor Banner is gamma een mogelijk onuitputtelijke bron van energie. Maar voor Ross is het een wapen om Amerika superieur te maken aan haar vijanden. Tijdens de test waarin de Gamma-bom in de woestijn tot ontploffing wordt gebracht, ziet Banner een achteloze jongeman – Rick Jones – het terrein opgaan. Banner draagt zijn assistent op om de test te pauzeren en rent de testlocatie op om Jones te waarschuwen.
Het aftellen gaat echter door. En hoewel Banner de jonge Jones net op tijd in een greppel duwt, gaat de bom af. Banner zelf wordt geraakt door de volle lading gammastraling. Wonder boven wonder overleeft hij de ontploffing. Later echter blijkt dat hij door de gammastraling in tijden van stress verandert in een tweeëneenhalf meter lange, woedende groene kolos van zo’n zeshonderd kilo. De ongelofelijke Hulk is geboren! Stan Lee en Jack Kirby lieten zich inspireren door het klassieke horrorverhaal van de Strange Case of Dr Jekyll and Mr Hyde. Maar daarnaast ook door een werkelijk bestaande Amerikaanse theoretisch natuurkundige: Julius Robert Oppenheimer.
Veel meer dan een biopic
Diezelfde J. Robert Oppenheimer is het onderwerp van de nieuwe thriller van de gevierde regisseur Christopher Nolan (Memento, Batman Begins, Inception, Tenet). Je mag de film een biopic noemen, maar het is veel meer dan dat. Oppenheimer staat namelijk bekend als de geestelijk vader van de atoombom. Nolan laat vooral zien wat de consequenties van dat wereldveranderende project is. Niet alleen voor Oppenheimer zelf, maar vooral voor de mensheid.
Oppenheimer valt dus niet in het fantastische genre. Maar gezien het hierboven genoemde voorbeeld van de Hulk, begrijp je vast waarom we deze geweldige film op Modern Myths bespreken. Met de ontwikkeling van de atoombom veranderde, zoals gezegd, de wereld. Zeker ook op het gebied van literatuur en film. De nucleaire post-apocalyptische verhalen ontstonden naar aanleiding van de angst die het project van Oppenheimer bracht. Denk hierbij aan de Godzilla-films, de “superheld” Dr. Manhattan uit Watchmen en monsterfilms als Them!. Of computergames als Fallout en boeken als The Road van Cormac McCarthy.
Oppenheimer recensie – Drie uur lang nucleaire spanning
Stuk voor stuk gaan die verhalen over de mensheid die, na de totale vernietiging van de wereld door atoomwapens, moet zien te overleven. Wat zegt dat over de natuur van de mens, dat we in staat zijn zulke massavernietigingswapens te maken? En erger nog: ze in te zetten?
Bereid je dus maar voor op een indringende drie uurtjes bioscoop, zoals alleen Christopher Nolan en zijn Nederlands-Zweedse cinematograaf Hoyte van Hoytema in beeld kunnen brengen. Wederom zonder computereffecten weten de filmmakers met beeld, geluid en een typerende vertelstijl onder je huid te kruipen. Je wordt letterlijk en figuurlijk weggeblazen door hun werk. Het helpt hierbij als je al op de hoogte bent van de tijd waarin Oppenheimer zich afspeelt en weet welke consequenties zich er na de ontwikkeling van de atoombom hebben afgespeeld. De film is op zich een geweldige introductie in de materie van deze kwestie. Maar het verhaal komt nog harder binnen als je weet wie de hoofdrolspelers zijn en welke morele dilemma’s er speelden.
De Amerikaanse Prometheus
Nolan baseert zijn film op het boek American Prometheus – The Triumph and Tragedy of J. Robert Oppenheimer door Kai Bird en Martin J. Sherwin. De auteurs wonnen er een Pulitzer Prize mee. We zien hoe een jonge Oppenheimer, indringend gespeeld door acteur Cillian Murphy (28 Days Later, Inception, A Quiet Place Part II, The Dark Knight Rises), geplaagd wordt door visioenen van een onzichtbaar universum. De kwantummechanica staat nog in de kinderschoenen en de theorieën van Albert Einstein houden de wetenschap bezig. De Joodse Oppenheimer kan zijn draai niet vinden tijdens zijn universitaire studie aan Cambridge. Hij verknoeit er de proefjes die hij moet uitvoeren en is een buitenstaander.
Op dat moment zien we al welke grenzen de jonge geleerde in zijn frustratie overschrijdt. Al wint zijn geweten het gelukkig van zijn zwartgallige inborst. Het is de Deense theoretisch natuur- en scheikundige Niels Bohr (Kenneth Branagh (Death on the Nile, Tenet)) die de jonge Oppenheimer een duwtje in de goede richting geeft. Hij raadt hem aan te gaan studeren op de universiteit van Göttingen, waar hij mag denken in plaats van doen. Oppenheimers faam begint inmiddels toe te nemen.
Oppenheimer recensie – Filosofie en vrouwen
Naast zijn wetenschappelijke werk, zien we ook hoe Oppenheimer geïnteresseerd is in andere filosofische zaken. En niet alleen in het communistische ideeëngoed en andere politieke kwesties, zoals de onafhankelijkheidsstrijd in Spanje. Hij geniet ook van meer wereldse zaken: vrouwen. Al die interesses zorgen voor problemen in de rest van zijn leven. Maar Oppenheimer kiest toch altijd zijn eigen pad.
Na veel omzwervingen, gaat Oppenheimer werken voor de Universiteit van California, Berkeley. Zo kwam hij onder andere langs onze eigen Universiteit van Leiden (waar de film een tenenkrommende poging doet om Oppenheimer Nederlands te laten spreken). In Berkeley werkt hij nauw samen met de experimenteel natuurkundige Ernest Lawrence (Josh Hartnett (Penny Dreadful)). Uiteindelijk komt hij op de radar van generaal Leslie Groves (Matt Damon (Jason Bourne, The Martian, Interstellar)) die hem benadert in opdracht van de Amerikaanse regering. Oppenheimer wordt gevraagd de mogelijkheden van het ontwikkelen van een atoombom te onderzoeken.
Robbert Dijkgraaf en Christopher Nolan
Overigens speelt Nederland nog een rol in deze film. Christopher Nolan zocht namelijk ook onze natuurkundige Robbert Dijkgraaf op voor het maken van de film. Ze spraken uitgebreid over de wetenschap in het verhaal. Het toont aan waar de filmmaker toe bereid is om de details kloppend te krijgen.
Het is daarbij bijzonder hoe Nolan alle spelers in het verhaal van de atoombom in beeld weet te brengen. Zo is er een waslijst aan acteurs die alle geleerden en aanverwante belangrijke personen rond het “Manhattan Project” in Los Alamos in beeld brengen. In Los Alamos werd een stadje gebouwd om de wetenschappers die de bom ontwikkelen te huisvesten. De cast van de film is gigantisch, maar je raakt nooit de draad kwijt. Dat is helemaal bijzonder als je nagaat dat er verteld wordt in twee verschillende tijdlijnen. Één in kleur, één in zwartwit. Zelfs inclusief een vertrouwde Nolan-twist: pas aan het einde van de film weet je hoe alles in elkaar steekt. Waarbij je de film dan ook het liefst meteen opnieuw ziet.
Oppenheimer recensie – Een emotioneel cresendo
Wat echter vooral beklijft, is de emotie die Oppenheimer teweeg brengt. Met behulp van indringende beelden en klassieke muziek die steeds meer naar een cresendo toewerkt, worden we langzaamaan steeds dichter naar 16 juli 1945 gebracht. Op die datum maakt de “Trinity” test van het Manhattan Project de allereerste atoomontploffing tot werkelijkheid.
Als de bom ontploft, wordt het beeld helder wit en is het vervolgens muisstil. Tot de bijbehorende donderklap je in je stoel drukt. Je bent haast lijfelijk aanwezig bij dat keerpunt in de menselijke geschiedenis.
Twee houten kisten vol gravitas
Zoals gezegd krijgt dat moment extra gravitas als je je geschiedenis kent. Als de Trinity test geslaagd is, bouwen de wetenschappers twee bommen. Je ziet ze in twee houten kisten uit Los Alamos vertrekken – een grote en een wat kleinere. Je weet wat erin zit en waar dat naartoe gaat. De film laat ook zeker de “fallout” – de consequenties – van het werk van Oppenheimer zien. Maar ook met behulp van beeldvorming die je vooral begrijpt door je voorkennis.
Het is daarbij voornamelijk acteur Cillian Murphy die de gewetensnood van Oppenheimer verkoopt. Zijn doordringende blik spreekt boekdelen. Hij laat de mysterieuze wetenschapper zien zoals we hem van archiefbeelden kennen. Een mysterieus figuur die kijkt naar een wereld die we zelf niet zien. Iemand die tussen de grenzen van wat we waarnemen doordringt en daar een onvoorstelbare macht waarneemt. Als hij zijn kenmerkende kleding voor het eerst aantrekt – hoed, nette jas, pijp in zijn mond – is het toch net of je een superheld (of cowboy) zijn kostuum ziet aantrekken.
De mythologische symboliek van het vuur
Niet voor niets wordt Oppenheimer een Amerikaanse Prometheus genoemd. De mythologische Prometheus stal het vuur van de berg Olympus en gaf deze aan de mensheid. De oppergod Zeus strafte Prometheus hiervoor. Hij ketende hem aan een rots, waar een adelaar zijn lever opvrat. ’s Nachts groeide de lever weer aan, waarna de adelaar terugkeerde. Zo werd Prometheus dag-in-dag-uit voor zijn daad gekweld. In Oppenheimer is deze symboliek ook terug te vinden. Maar het is niet alleen de maatschappij die Oppenheimer straft, het is ook vooral zijn eigen persoon die hem kwelt. De wetenschapper heeft bloed aan zijn handen.
De film zet je dan ook aan het nadenken: kon Oppenheimer wel anders? Nadat de Britse en Ierse natuurkundigen John Cockcroft en Ernest Walton het atoom wisten te splijten naar aanleiding van de massa-energierelatie uit de relativiteitstheorie van Einstein, is de nucleaire geest uit de fles. Het was 14 april 1932 en de Tweede Wereldoorlog kruipt dichterbij. De angst ontstond dat de nazi’s probeerden een atoomwapen te creëren. Amerika wilde kosten wat het kost eerder zijn. De eerste nucleaire wapenwedloop is een feit.
Oppenheimer recensie – De politiek versus de wetenschap
Oppenheimer is daarmee een thriller. Niet in de laatste plaats omdat getoond wordt welke risico’s de wetenschappers onder leiding van het leger durven nemen om hun project uit te voeren. Daarna wordt het ook pijnlijk duidelijk hoe de politiek het overneemt als de wetenschap klaar is (kijk ook zeker Dr. Strangelove or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb van Stanley Kubrick nog eens). Had Japan ook gecapituleerd als president Truman (Gary Oldman (Bram Stoker’s Dracula)) geen groen licht had gegeven om de bommen op Hiroshima en Nagasaki te laten vallen?
Uiteraard is Oppenheimer geromantiseerde fictie. Maar je kunt een rilling toch niet onderdrukken als Truman trots is op het werk om de oorlog te beëindigen en Oppenheimer voor huilebalk uitmaakt als die zijn gewetensbezwaren uitspreekt. Een groot deel van de film gaat over de strijd die de wetenschapper voert om de nucleaire wetenschap ten gunste van iedereen op de wereld beschikbaar te stellen. Ondertussen wordt hij tegengewerkt door de regering en jaloerse hoogwaardigheidsbekleders. De angst voor het communisme – “het rode gevaar” – viert hoogtij. Het “Mccarthyisme” is in opkomst. Gedurende het Manhattan Project is de mogelijkheid van spionage steeds aanwezig, al speelt het zich voornamelijk als dreiging op de achtergrond af. De film laat ook veel aan jezelf over om verder uit te zoeken. Maar de moraal van het verhaal komt overduidelijk naar voren.
Noodzakelijke zware kost
Met Oppenheimer levert Christopher Nolan een meesterwerk af, hoewel deze biopic voor een groot publiek wellicht minder toegankelijk is dan zijn films Inception en Tenet. Hoewel die sciencefictionverhalen ook geen eenvoudige verhaallijnen kennen, zijn ze wel avontuurlijke fictie. Deze nieuwe film is veel zwaardere kost.
Maar gezien de Cubacrisis en de Koude Oorlog alweer ver achter ons liggen en we niet meer gebukt gaan onder de dreiging van “laat maar vallen, want het komt er toch wel van, het geeft niet of je rent”, wilde Nolan dit verhaal heel graag vertellen. Zeker gezien de oorlog in Oekraïne en de vraag of Poetin wel of geen atoomwapens in gaat zetten. Wellicht is die dreiging inmiddels te abstract voor ons geworden. Want wie zou de vernietiging van de wereld op zijn geweten willen hebben?
Oppenheimer recensie – Uitvergrote geschiedenis met emotionele diepgang
Daarom is het goed dat deze verhalen worden verteld. Door de geschiedenis op deze manier van fictie te voorzien en de gebeurtenissen uit te vergroten en emotionele diepgang te geven, komt de duiding extra binnen. Natuurlijk word je hierbij geleid, maar Chistopher Nolan doet dat op zijn eigen, onnavolgbare, weergaloze wijze. Zoals je in deze Oppenheimer recensie hebt kunnen lezen, is deze film een prachtige, indringende toevoeging aan je geestelijke bagage als je je met fantastische fictie bezighoudt. De in dit artikel eerder genoemde films, boeken en games krijgen een nog diepere laag als je de achtergrond van J. Robert Oppenheimer kent.
Daarnaast is Oppenheimer wederom ook een lesje filmmaken om versteld van te staan. Nolan gebruikt nergens computereffecten, maar tovert de kwantumwereld toch onvoorstelbaar mooi voor je ogen. De filmmaker mag wat mij betreft zonder twijfel toegevoegd worden aan het rijtje met meesterfilmmakers als Stanley Kubrick, Francis Ford Coppola, Quentin Tarantino en Steven Spielberg. Nog dagenlang gonst Oppenheimers uitspraak “Now I am become Death, the destroyer of worlds” van Vishnu uit de Hindoestaanse Bhagavad-Gita na in je hoofd. Hopelijk worden we daar allemaal beter van. Ik zag Oppenheimer op 70mm in het Eye Filmmuseum, maar hij draait ook in IMAX. Ga hem op een van die grootse schermen kijken en laat je overdonderen!
Oppenheimer draait vanaf 20 juli in de bioscoop. Bekijk hier de trailer:
Titel: Oppenheimer
Regisseur: Christopher Nolan
Acteurs: Cillian Murphy, Emily Blunt, Robert Downey Jr., Matt Damon
Uitgever: Universal Pictures
Genre: Biopic / Thriller
Lees meer Modern Myths recensies!
Oppenheimer recensie: © 2023-2024 Modern Myths / Beeldmateriaal: © Universal Pictures
Reactie plaatsen