November, achtergrond: Volksgeloof – rituelen en bijgeloof, dichterbij dan je denkt

Vanaf 24 mei draait de bijzondere film November in de Nederlandse filmhuizen. Modern Myths heeft al van de film mogen genieten op Imagine Film Festival en raakte verdwaald in de prachtige zwart-witbeelden van de ruige natuur van Estland, waar in deze film de sprookjes en het volksgeloof deel uitmaken van de dagelijkse beslommeringen van de boerenbevolking. Het inspireerde tot het schrijven van deze achtergrond, gezien het volksgeloof algemeen werelderfgoed is en ook wijzelf er haast dagelijks (on)bewust mee in aanraking komen. Geloof je dat niet? Lees dan maar eens verder.

Op donderdag 24 mei en op zaterdag 2 juni verzorgt Modern Myths een inleiding bij de November voorstellingen in respectievelijk LAB111 in Amsterdam en Filmtheater ‘t Hoogt in Utrecht. De datum en locatie van een derde locatie worden nog bekend gemaakt. Lees de Modern Myths recensie van November hier en kom naar een van de voorstellingen! Meer informatie vind je hier.

Heb je wel eens een klavertje vier geplukt voor het geluk? Hangt er bij jou een hoefijzer boven de staldeur? Verhuis jij makkelijk naar een huis met nummer 13 in de straat, of liever toch niet? Er zijn tal van kleine gebruiken die we als bijgeloof bestempelen, maar die we toch niet helemaal kunnen vergeten. Volksgeloof is dan ook een eeuwenoude traditie die hand in hand gaat met het ‘traditionele’ geloof. Beide vormen worden overgedragen van generatie op generatie en ook beide geloven komen terug in populaire cultuur, mythes en verhalen. Vaak realiseer je je niet eens dat je iets zegt of doet, wat zijn oorsprong heeft in de rituelen van het volksgeloof. Hoog tijd voor Modern Myths om eens dieper te kijken naar deze gebruiken.

Het draait om geluk

Volksgeloof, of bijgeloof – het is maar hoe je er in staat – heeft zijn wortels in het verklaren van gebeurtenissen waar de mens geen antwoord op had. Daar waar grotere vragen als de verklaring van onweer (Thor en zijn bokkenwagen) en wat er gebeurt na de dood (het hiernamaals, Engelen, de Apocalyps) resulteerde in mythes en religie, draait volksgeloof voornamelijk om het afweren van ongeluk en het behalen van goed geluk. Je mag bijvoorbeeld geen zout morsen en doe je dat toch, dan gooi je een beetje van de gemorste korrels over je linkerschouder. Daarmee verblind je de duivel die daar aan je ongelukskant achter je staat te wachten. Het komt aardig in de buurt van het gezegde: ‘Iemand zand in de ogen strooien’. Wat weer zoveel betekent als iemand bedriegen en misleiden; een van de thema’s in de film November.

Ook moet je niet onder een ladder doorlopen. Waarom? Kan het zijn dat het gebruik ontstaan is toen er op grote schaal mensen aan de galg bungelden? De ladder die tegen de galg stond om het lijk weer naar beneden te halen was natuurlijk een schrikbeeld, waar je liever niet te dicht bij in de buurt kwam.

Het eerder genoemde hoefijzer boven je staldeur is bedoeld om het geluk op te vangen en vast te houden. Tenminste, in sommige landen. Elders moet je je hoefijzer juist met de opening naar beneden hangen, zodat het ongeluk er uit kan stromen. Er zijn dus kleine variaties op dezelfde gebruiken te vinden.

Dan zijn er ook nog de gebruiken die toegekend worden aan heksen en waarzegsters. De toekomst lezen in theeblaadjes onderin je kopje, middeltjes om iemand verliefd op je te maken, nachtschade/alruin plukken voor toverdrankjes, de zwarte kat die je pad niet mag kruizen… Zie, je kent meer volksgeloof dan je beseft.

Volksgeloof door de eeuwen heen

Volksgeloof gaat vaak terug tot gebruiken uit eeuwenoude culturen die gaandeweg der jaren aangepast zijn of opgenomen in religieuze gebruiken. Het geeft de mens houvast in onbegrijpelijke situaties en geeft troost bij het accepteren van je lot. Het leven is mysterieus en onvoorspelbaar, door kleine rituelen uit te voeren voel je je onderdeel van dit mysterie en hoop je alles een beetje te kunnen sturen.

Met Kerstmis bijvoorbeeld hangen we hulst of maretak op in ons huis. Leuk om onder de maretak een kus te krijgen, maar wellicht weet je nog van je Asterix & Obelix-stripverhalen dat maretak erg belangrijk was voor druïden. Het was een heilige plant die bijvoorbeeld een rol speelde in de midwinterceremonie. De maretak werd met een gouden sikkel uit de boom gesneden en gedompeld in water om bescherming te bieden tegen ziektes en tegenspoed.

Maar ook de kerstboom stamt uit andere gebruiken. Hoewel het populair is om te denken dat de kerstboom een heidense oorsprong in de Midwinterviering heeft, is dit nooit bewezen. Er zijn Frankische teksten uit de 13^e eeuw waarin versierde bomen met kaarsen worden genoemd, maar pas in het Duitsland van de 16^e eeuw is er sprake van een kerstboom in de Kathedraal van Straatsburg. In de 19^e eeuw is er een opleving van het christelijk geloof en verspreidt de kerstboom zich door heel Europa, om de komst van het licht te vieren.

Volksgeloof als gemeenschappelijk ritueel

Volksgeloof was ook goed voor allerlei middelen om ziekten af te weren en de oogst te beschermen. Toen de Europese bevolking nog voor het merendeel op het platteland woonde, draaide alles om het verzamelen van eten. Oogsten mochten niet mislukken, epidemieën als de pest konden grote delen van de bevolking uitroeien en het overgrote deel van de mensen waren ongeletterd. Je was overgeleverd aan de seizoenen, het klimaat, de natuur om je heen. De boerenbevolking leefde in kleine gemeenschappen, waar je op elkaar was aangewezen. Om zaken te verklaren en om hoop te houden, werden rituelen en gebruiken ontwikkeld in de hoop onheil af te weren en te overleven.

Toen de religie grip op de mensheid begon te krijgen, kwam er een hele, nieuwe reeks gebruiken om de gemeenschap hechter te maken en de mens meer vertrouwen te geven. Men sloeg een kruisje om onheil af te weren, at een hostie en dronk wijn ter consecratie, in de hoop op bescherming van bovenaf.

Ander bijgeloof uit religieuze bron

Een bijgeloof dat uit religieuze bron ontstaan is, gebruik je waarschijnlijk meer dan je denkt. In vroeger tijden, als je gaapte, moest je een kruisje slaan voor je mond, zodat de duivel niet via je keel in je lichaam kon nestelen. Het kruisje slaan is verdwenen, maar nog steeds hou je je hand voor je mond als je gaapt. Beleefd is dat zeker, maar het is oorspronkelijk bedoeld om duivels gevaar af te weren.

Wat dat kruisje slaan betreft, kijk ook eens bij christelijke feestdagen in het schap van Albert Heijn. Je vindt er zogeheten kruisbroodjes. Lekker met rozijnen erin, maar van oorsprong een heilig brood dat op Goede Vrijdag werd gebakken en je onder het hoofdkussen van je baby kon leggen. Daarmee werd de duivel op afstand gehouden en kon iedereen rustig slapen.

Oudewijvenpraat

Soms wordt volksgeloof/bijgeloof wel ‘oudewijvenpraat’ genoemd. Ook dit is geen toeval, want in de tijden van de Germanen had je daadwerkelijk oude vrouwen waar je te rade kon gaan voor allerlei hulp bij kwaaltjes en ongemakken. Deze ‘sagas’ – wijze vrouwen – waren de dokters van die tijd en woonden vaak op afgelegen plekken. Die kennis en onbereikbaarheid werkten natuurlijk de heksenverhalen in de hand.

Kennis van kruiden en planten werd van moeder op dochter doorgegeven en was belangrijk om binnen een gemeenschap te hebben. Het was deel van de huishoudelijke taken, maar ook een inkomstenbron. Een succesvolle genezer kon rekenen op steun van de bevolking en giften in de vorm van eten en drinken.

In Amerika kun je de ‘wondergenezers’ vergelijken met de oudewijven. Ook zij maakten toverdrankjes en hadden allerlei rituelen om mensen te helpen. Handoplegging, mystieke symbolen, gebedsgenezing, het kwam er allemaal aan te pas.

Het getal 13

Het getal 13 brengt ongeluk. De herkomst komt ten dele uit het christendom, waar bij het Laatste Avondmaal 13 personen aanwezig waren, waarna het mis ging. Maar ook uit de legendes van voor die tijd bracht het getal ongeluk. Er waren enkele dertiende goden die stuk voor stuk gewelddadig aan hun einde kwamen. Ook Loki, uit de Noordse mythologie, kwam eens als dertiende gast op een feest, doodde de god Baldur en dompelde de aarde daarmee in rouw.

Voor sommigen is vrijdag de 13^e nog steeds een dag om op je tellen te passen en er zijn flatgebouwen te vinden zonder 13^e etage. Ook zijn er hotels zonder kamer 13 en vliegtuigen zonder een stoel 13. Er zijn zelfs boeken zonder hoofdstuk 13!

Spiegels

Breek een spiegel en je hebt zeven jaar ongeluk te pakken. Vampiers hebben geen spiegelbeeld. Alice uit Alice in Wonderland stapt door een spiegel en komt in een wonderlijke, gevaarlijke wereld terecht. Al in de oudheid dacht men dat je spiegelbeeld een andere vorm van jezelf was, een beeld van je ziel. Breek de spiegel en je beschadigt jezelf dus. Waarom zeven jaar ongeluk? Het komt uit de wetenschap dat je lichaam elke zeven jaar verandert en ververst.

Remedies om het ongeluk af te weren na het breken van een spiegel zijn er ook. Begraaf de scherven in de grond of spoel ze af in een naar het zuiden stromende rivier. Houd de scherven in ieder geval niet in huis, dat is vragen om problemen.

Het afwassen van onheil zie je ook vandaag nog steeds terug: het wassen van je handen is een gewijde handeling. ‘Ik was mijn handen in onschuld’ een bekend gezegde. De doop is ook een religieus voorbeeld van een vernieuwende handeling.

Het begint met een kus

Dan mag u nu de bruid kussen! Huwelijken zijn meer en meer een romantische verbintenis, in plaats van een kerkelijk vereiste. Maar als je dan toch in het huwelijksbootje stapt, komen er veel rituelen uit het volksgeloof aan te pas. Neem de eerste kus tussen de kersverse man en vrouw voor het voltallige huwelijkspubliek. Romantisch? Het stamt uit het oude gebruik dat een nieuw echtpaar tijdens de huwelijksnacht onder toeziend oog van een deel van de dorpsbevolking het huwelijk ter plekke moest consumeren, anders telde het niet en was het stel niet echt getrouwd. De kus tijdens de plechtigheid is alles wat er van over is. Misschien maar goed ook.

Verder volksgeloof

Bloemen, stenen, kruiden, dieren, gebruiken in de zeevaart, de ring aan je ringvinger (je medische vinger, die rechtstreeks in verband staat met je hart), rituelen bij de dood, er is nog veel en veel meer te vertellen over volksgeloof.

Over de hele wereld kun je diezelfde gebruiken van het volksgeloof terugvinden of variaties hierop, waarmee we in de bron toch echt meer gemeen hebben dan sommige je willen laten geloven. Wat dat betreft is bijgeloof ook een middel om vreemden te weren. Iets wat anders is dan je eigen gebruiken, kan nooit in orde zijn.

Met deze kleine introductie heb je gezien dat er veel meer in het dagelijkse leven is dat uit volksgeloof stamt dan je kon vermoeden. In de film November komen enkele van bovenstaande voorbeelden terug en wordt het volksgeloof van de Estlandse boerenbevolking naar voren gebracht als enerzijds het bindmiddel van de gemeenschap, maar aan de andere kant een oorzaak van het noodlot. Hoewel we dat laatste niet meer geloven, zijn we sommige zaken uit het volksgeloof inmiddels zo gewoon, dat je niet eens meer beseft dat de oorsprong ervan zijn wortels in volksgeloof en bijgeloof heeft.

Bronnen:

• Lorie, Peter. Volksgeloof – Boek van Magische Kennis. Rijswijk: Uitgeverij Elmar B.V. ISBN: 9038900724/CIP
• All About History.org
• Kunst-en-cultuur.infonu.nl
• Wikipedia

Kijk voor meer informatie over de speciale Modern Myths November voorstellingen op onze agenda pagina.