Ithaka recensie – Het verhaal van Penelope

Ben je geïnteresseerd in hervertellingen van (Griekse) mythes en sages, dan is er in de boekwinkel genoeg keuze. Hier op Modern Myths vind je recensies van Dochters van Sparta, over Helena van Troje en Klytaimnestra, Elektra – over Klytaimnestra, Elektra en Cassandra – en Atalanta van auteur Jennifer Saint over prinses Atalanta. Roxan gaat nu met Ithaka terug naar de Odyssee, om die epische klassieker door de ogen van Penelope te beleven. Lees haar Ithaka recensie! 

Lees ook onze recensies van Dochters van Sparta, Elektra en Atalanta.

Het verhaal van de omzwervingen van de Griekse held Odysseus wordt al sinds de Griekse oudheid verteld. Zelfs vandaag de dag weet dit epische werk nog steeds schrijvers, kunstenaars en filmmakers te inspireren. Als kind las ik al vol fascinatie De vloek van Polyfemos van Evert Hartman, zijn bewerking van De Odyssee speciaal voor kinderen. Pas toen ik ouder werd, begon ik me af te vragen hoe Penelope het voor elkaar had gekregen om twintig jaar lang op haar man te wachten.

Als de echtgenote van Odysseus en koningin van het eiland Ithaka, werd ze belaagd door vrijers die vochten om haar hand en haar ervan probeerden te overtuigen dat haar man dood was. Het moet wel een heel bijzondere en slimme vrouw zijn die tien jaar kan doen over het weven van een lijkwade zonder argwaan op te wekken. Schrijfster Claire North geeft in Ithaka Penelope en de andere verlaten vrouwen van Ithaka – en hun godinnen – een krachtige stem.

Koop Ithaka

Homerus in verschillende versies

Voordat je aan Ithaka begint, is het handig om een basale kennis van het verhaal van de Trojaanse oorlog en de omzwervingen van Odysseus te hebben. Al wordt een deel hiervan ook kort uitgelegd in Ithaka. Deze verhalen worden beschreven in de Ilias en de Odyssee die allebei worden toegeschreven aan de dichter Homerus die omstreeks 800 voor Christus leefde. Waarschijnlijk zijn deze verhalen weliswaar door hem opgetekend (al zijn de geleerden het zelfs daar niet over eens), maar werden zij al veel langer mondeling verteld.

Wat in ieder geval duidelijk is, is dat er zeer veel verschillende vertalingen en versies van deze beroemde heldendichten in omloop zijn. Versies die elkaar op verschillende punten ook vaak tegenspreken, maar waar talloze schrijvers inspiratie uit hebben geput.

Ithaka recensie – De Ilias en de Odyssee in het kort

Het verhaal van de Trojaanse oorlog begint – zoals zoveel Griekse verhalen – met een conflict tussen de Griekse goden. In dit geval had de Trojaanse prins Paris het ongeluk om als scheidsrechter te dienen in een schoonheidswedstrijd tussen de godinnen Hera, Athene en Aphrodite. Paris koos voor de godin van de liefde: Aphrodite. Hem werd als beloning hiervoor de mooiste vrouw van Griekenland, Helena – dochter van de sterveling Leda en oppergod Zeus – beloofd.

Wat Aphrodite er echter niet bij had verteld, was dat Helena al met Menelaos was getrouwd. Hij was een machtige koning die de roof van zijn vrouw gebruikte als excuus om een tienjarige oorlog te beginnen. Een oorlig die zou eindigen met de val en volledige verwoesting van de stad Troje.

Odysseus, te slim voor zijn eigen bestwil

Menelaos handelde echter niet alleen. Hij trommelde een heleboel bondgenoten op voor deze strijd. Waaronder zijn broer Agamemnon, de held Achilles en de sluwe koning van Ithaka: Odysseus. Het was Odysseus’ slimme list met het cadeau van een enorm houten paard waardoor Troje uiteindelijk werd veroverd. Hierin waren krijgers verstopt die de poorten van Troje openden om het Griekse leger binnen te laten, nadat de Grieken hadden gedaan alsof ze zich terugtrokken en het paard als eerbetoon hadden achtergelaten.

Odysseus had zich echter de woede van de god Poseidon op de hals weten te halen. De zeegod zorgde ervoor dat de terugreis naar zijn eiland nog eens tien jaar zou duren. Hij was echter een favoriet van de godin Athene, die haar macht gebruikte om ervoor te zorgen dat hij uiteindelijk veilig thuis zou komen. In de tussentijd wachtte Odysseus’ echtgenote Penelope trouw op Ithaka. Zij weefde een lijkwade voor haar schoonvader Laërtes. Penelope kon onmogelijk met een andere man trouwen voordat deze klus geklaard was; dat zou onfatsoenlijk zijn. Maar elke avond ontrafelde ze in het holst van de nacht het werk dat zij die dag had gedaan…

Ithaka recensie – Ondertussen op Ithaka

Ithaka van Claire North begint zeventien jaar nadat Odysseus Ithaka heeft verlaten om oorlog te gaan voeren in Troje. Hij heeft zijn vrouw Penelope en zijn pasgeboren zoon Telemachos achtergelaten. Maar Odysseus ging niet alleen. Hij nam alle mannen en jongens mee die oud genoeg waren om te vechten. Alleen jonge jongens en mannen die te oud waren bleven achter. Na zeventien jaar is zo een samenleving ontstaan waarin een hele generatie aan mannen ontbreekt. Een maatschappij waarin de bijna volwassen jongens – waaronder Odysseus’ zoon – geen idee hebben van wat het betekent om een man te zijn. Vrouwen hebben de traditioneel mannelijke taken overgenomen, zo goed en zo kwaad als dat ging.

Penelope is al die jaren koningin geweest. Tenminste, in zoverre haar macht niet aan banden gelegd werd door de oudste raadgevers van Odysseus die achterbleven om niet in de oorlog te hoeven vechten. Het is nu echter zeven jaar geleden sinds Troje is gevallen. Nog steeds is de koning van Ithaka niet teruggekeerd. En dat in tegenstelling tot zijn bondgenoten.

Ongenode gasten

Meer en meer vrijers melden zich elke maand op Ithaka en zetten Penelope onder druk om opnieuw te trouwen. Een vrouw kan immers niet heersen in de plaats van een koning, daar is het zwakke geslacht niet toe in staat. Waarbij genegeerd wordt dat Penelope dit al zeventien jaar lang doet. Veel langer dus dan dat ze koningin was aan Odysseus’ zijde. Maar Ithaka moet een koning hebben. Want hoewel het arm is, is de ligging van het eiland van strategische belang. De vrijers zijn voornamelijk zonen van bondgenoten van Penelopes echtgenoot en zijn meestal slechts enkele jaren ouder dan haar zeventienjarige zoon Telemachos. Onder het gastrecht heeft Penelope geen keus en moet ze haar “gasten” van eten en een slaapplek voorzien.

Hoe de koningin van dit arme rotsachtige eiland – waar meer geiten dan mensen leven – dit voor elkaar moet krijgen, zal de vrijers een zorg zijn. En zelfs als ze één van deze vrijers als echtgenoot kiest, zal ze haar leven en dat van haar zoon Telemachos in gevaar brengen. Maar als piraten de kust van Ithaka beginnen te teisteren en haar inwoners doden of als slaaf wegvoeren, is de maat voor de sluwe koningin vol. Als er geen mannen zijn waar ze op kan vertrouwen, dan zullen de vrouwen van Ithaka het heft in eigen handen moeten nemen!

Ithaka recensie – Een verbitterde godin

Het verhaal van Penelope wordt in Ithaka verteld door de godin Hera. Zij is de echtgenote van de oppergod Zeus. Met haar messcherpe tong spaart ze geen kritiek aan het adres van zowel mannen, goden als godinnen. Voor de dichters die de glorieuze daden van helden bezingen voelt ze slechts minachting. En de heldhaftige Odysseus is volgens haar niet meer dan een slechte zeeman.

Ooit was Hera de godin van alle vrouwen. Nu is haar macht echter aan banden gelegd door haar echtgenoot Zeus. Ze kan haar krachten slechts gebruiken ten gunste van getrouwde vrouwen. En dan alleen nog als ze daarin zeer subtiel is. Ze moet ervoor zorgen dat haar echtgenoot het niet in de gaten krijgt.

Slechte PR

Ik moet bekennen dat Hera altijd een van mijn minst favoriete godinnen uit het Griekse pantheon was. De “godin van echtgenotes” is niet een erg aanlokkelijke titel. En het helpt ook niet dat de verhalen over Hera vaak gaan over de onredelijke wraak die ze uitoefent op de stervelingen waarmee Zeus affaires heeft. Vrouwen die vaak ook nog eens machteloos zijn tegenover de oppergod, waarbij de koning van de goden zelf er zonder kleerscheuren vanaf komt.

Ik heb altijd gedacht dat de koningin van de goden meer macht zou moeten hebben. En dat ze haar woede zou moeten richten op haar overspelige echtgenoot. Claire North geeft Hera echter een nieuwe stem en een uitbreiding van haar verhaal. Hiermee krijgt de oppergodin een nieuwe, sterkere identiteit, naast de traditionele als de jaloerse echtgenote van Zeus.

Ithaka recensie – Drie Griekse koninginnen

Ithaka is echter niet alleen het verhaal van Penelope. Ook twee andere belangrijke koninginnen spelen een rol in de Trojaanse oorlog. Naast Penelope – de machteloze koningin van Ithaka –  zijn ook Helena, koningin van Troje – speelstuk in de slinkse spelletjes van verveelde goden – en Klytaimnestra, koningin van Mykene en vrouw van Agamemnon – beschermelingen van de godin Hera.

Met name Klytaimnestra, die regeerde als koning in plaats van haar echtgenoot Agamemnon gedurende de hele periode dat haar man oorlog aan het voeren was, is een interessante figuur uit de Griekse oudheid. Al kan het – net als met zoveel andere figuren uit de Griekse verhalen – alleen maar eindigen in een tragedie. Ook haar verhaal wordt verteld in Ithaka. Net als dat van haar dochter Elektra.

Een vaderloze zoon

Een ander belangrijk personage in Claire Norths Ithaka is Telemachos. Zijn hele leven lang staat hij al in de schaduw van zijn beroemde vader Odysseus en vertellen mannen hem verhalen over de slimheid en kracht van zijn vader. Telemachos is opgegroeid met alleen deze verhalen als rolmodel en heeft eigenlijk nooit een echte vaderfiguur gehad. Behalve dan zijn grootvader Laërtes.

Laërtes was één van de Argonauten die Jason vergezelde in zijn zoektocht naar het gulden vlies. Maar ook hij kan niet opwegen tegen de bijna mythologische figuur die zijn zoon is geworden. Hij staat tegenwoordig vooral bekend als de vader van Odysseus. Logisch dus dat Telemachos wrok koestert tegen alle vrijers die met zijn moeder willen trouwen en de plaats van zijn vader willen innemen. Hij wil dan ook alles doen om net zo’n grote held te worden als zijn vader. Zelfs als hij daarmee zijn leven op het spel zet of het hart van zijn moeder breekt.

Ithaka recensie – Een stem voor de vrouwen van de Griekse oudheid

Net als in de mythen en legenden van veel andere culturen is de positie van vrouwen in de Griekse oudheid naar moderne maatstaven ronduit slecht te noemen. Alleen al in de verhalen van de Trojaanse oorlog en de Odyssee worden de meeste vrouwen gezien als object of beloning. Ze zijn onderworpen aan de macht van mannen. Klytaimnestra’s dochter Iphigeneia wordt door haar vader Agamemnon geofferd aan Artemis om voor een gunstige wind te zorgen; de Trojaanse weduwe Briseïs werd slavin van Achilles en de Trojaanse prinses en zieneres Kassandra werd als slavin door Agamemnon meegevoerd naar Mykene. Om nog maar te zwijgen over Helena zelf, die door de godin Aphrodite als prijs aan de Trojaanse prins Paris wordt gegeven en uiteindelijk weer wordt terugveroverd door haar eerste man Menelaos.

Penelope wordt daarnaast gezien als het toonbeeld van huwelijkse trouw, omdat ze twintig jaar op haar man wacht. En dat, terwijl Odysseus jaren als minnaar van de nimf Kalypso doorbrengt. Maar Penelope moet net zo slim zijn als haar gewiekste man om het twintig jaar vol te houden als koningin. Ze moet ervoor zorgen dat hij nog een thuis heeft om naar terug te keren, waar niet over uitgeweid wordt in de Odyssee zelf. Het is begrijpelijk dat deze verhalen, die vaak duizenden jaren oud zijn, een andere moraliteit hebben dan onze huidige maatstaven. Eeuwenlang zijn ze een inspiratie geweest voor vooral mannelijke schrijvers en kunstenaars die vasthielden aan de oude verhalen.

Nieuwe vormen van oeroude verhalen

Gelukkig zijn er de laatste jaren ook veel nieuwe hervertellingen uitgebracht, waarin de vrouwen uit de Griekse mythologie eindelijk een moderne stem krijgen in het werk van verschillende vrouwelijke schrijvers. Om er maar een paar te noemen: Circe van Madeline Miller; Atalanta, Hera en Elektra van Jennifer Saint en The Women of Troy van Pat Barker. Claire North voegt zich in dat rijtje met Ithaka, het eerste deel van haar trilogie over het leven van Penelope in de twintig jaar dat Odysseus van huis is.

Dat wil niet zeggen dat er door mannelijke schrijvers niet ook hele goede hervertellingen van de oude mythen worden uitgebracht. Ik ben ook een grote fan van de serie boeken over oude Griekse verhalen door Stephen Fry, waarvan het laatste deel Odyssey (na Mythos, Heroes en Troy) dit najaar zal worden uitgebracht. Boeken die met ontzettend veel humor zijn geschreven.

Ithaka recensie – Interessant begin van een trilogie

Kortom, als je in de Griekse mythologie wil duiken – in welke vorm dan ook – is er dus genoeg keus. Het gaat van klassieke vertalingen van de werken van Homerus uit de oudheid tot graphic novels over Hades en Persephone (bijvoorbeeld de Lore Olympus-serie van Rachel Smythe). Zoals je hebt kunnen lezen in deze Ithaka recensie, is deze hervertelling van Claire North hier een interessante aanvulling op en ik kijk al uit naar de volgende delen van deze trilogie!

Nog een tip: Ben je net als ik gek op Griekse mythologie (waarbij ik toegeef dat ik op dat gebied een echte nerd ben), maar ben je even kwijt wie Leda of Hecate ook alweer waren? Of wil je weten hoeveel muzen er ook alweer zijn? Kijk dan eens op Theoi.com. Dat is één van de meest uitgebreide websites die er is op het gebied van Griekse mythologie. Compleet met een heleboel afbeeldingen.

Titel: Ithaka
Auteur: Claire North
Vertaling: Saskia Peterzon-Kotte
Uitgever: Uitgeverij Orlando
ISBN: 978-90-833-7572-4

Modern Myths Shop

Lees meer Modern Myths recensies!

Ithaka recensie: © 2024-2024 Modern Myths