Een nieuwe blik op Roald Dahl – Censuur in de chocoladefabriek

Literatuur leeft. Taalgebruik verandert, ons wereldbeeld evolueert. Om boeken relevant te houden, passen we ze soms aan. Zo genieten nieuwe lezers ook van oud werk en blijven klassieke auteurs relevant. Uitgevers hebben de verantwoordelijkheid om dit in goede banen te leiden. De geest van de verhalen mag geen geweld worden aangedaan. Daarom wierp in de afgelopen jaren een zogeheten “sensitivity readers”-groep een nieuwe blik op het werk van Roald Dahl. Een blik die het nieuws haalde, omdat er zoveel “beledigende” woorden zijn aangepast dat je je kunt afvragen of de naam Roald Dahl nog wel op die boeken mag staan. Een commentaar van Modern Myths hoofdredacteur en Dahl-liefhebber Jeroen.

Opeens staat het werk van (kinderboeken)schrijver Roald Dahl weer in de spotlights. Dit keer niet vanwege een nieuwe verfilming of serie op Netflix, maar omdat de Engelse uitgever van zijn boeken nieuwe, gekuiste versies op de markt heeft gebracht. In de spanne van ongeveer een werkweek ging het van de eerste berichten naar verontwaardiging, internationale commentaren en een officieel statement van die Engelse uitgever waarin water bij de wijn werd gedaan.

Waar ging het precies om? Het blijkt dat kinderboekenuitgeverij Puffin – onderdeel van Penguin – de afgelopen jaren de Engelstalige uitgaven van de boeken van Roald Dahl door een zogeheten “sensitivity readers”-groep heeft laten beoordelen. Deze “gevoelige” lezers hebben de teksten doorplozen op zoek naar beledigende termen, welke vervolgens aangepast zijn. Woorden als “dik”, “kleine mannetjes”, “lelijk” en andere termen die aanstootgevend zouden kunnen zijn, zijn in de nieuwe edities geschrapt of aangepast.

Wel of niet aanpassen?

De verontwaardiging was groot. Van ongeloof tot woede; de reacties waren niet van de lucht. Al snel liet de Franse uitgever van de boeken van Dahl weten dat ze geenszins van plan zijn de Franse vertaling aan te passen (hulde!). De Nederlandse uitgever De Fontein wilde eerst een gesprek met Puffin/Penguin en de The Roald Dahl Story Company. Deze laatste is medeverantwoordelijk voor het beheer van het werk van de Engelse auteur.

Inmiddels heeft ook De Fontein aangegeven de Nederlandse uitgaves niet aan te passen (toch ook hulde dan maar). Penguin zelf heeft, na de storm van kritiek die over hen uitgestort werd, besloten de niet-gemoderniseerde uitgaves ook te blijven verkopen. Als het goed is, vind je straks zowel de nieuwe Puffin-uitgaves, alsook de oorspronkelijke teksten – onder het Penguin-label – in de boekwinkel. Of die beide versies dan zij-aan-zij op de kinderboekenafdeling te vinden zijn, moet nog blijken…

De week van Roald Dahl

Dit hele akkefietje trok aan me voorbij op NU.nl van 19 februari tot en met 24 februari. Daarmee kwam de snelheid van de wereld waarin we momenteel leven even overduidelijk naar voren. We zijn inmiddels natuurlijk alweer ontstemd en beledigd door talloze andere zaken, maar als liefhebber en voorvechter van het fantastische genre wil ik dit hele gebeuren toch niet onbehandeld op Modern Myths voorbij laten gaan.

Ik ben namelijk opgegroeid met de verhalen van Roald Dahl. Zijn De Griezels, De Heksen en De GVR gaan me aan het hart. Daarnaast hebben de verfilmingen van Willy Wonka & the Chocolate Factory met Gene Wilder uit 1971 en The Witches uit 1990 met Anjelica Huston een onuitwisbare indruk op me gemaakt. Roald Dahl liet me griezelen en genieten. Hij toonde me wat zwarte humor was. Humor van een volwassene met een knipoog naar kinderen. Het soort humor om je ouders een beetje te shockeren en daarom dubbel zo leuk. Humor die ik mijn dochter van negen jaar probeer mee te geven. En waar ze totaal niet van onder de indruk is.

Een nieuwe blik op Roald Dahl – De nuance voorbij

Het lastige van dit soort nieuwsberichten is de beknoptheid waarmee het gebracht wordt. De journalisten van NU.nl geven enkele voorbeelden van de aanpassingen in de tekst, waardoor iedereen meteen op zijn achterste benen stond. Maar het werk van Dahl is groot en komt uit een tijdperk waarin het wereldbeeld een stuk minder genuanceerd was dan nu het geval is. Tenminste, we zijn “genuanceerd” al ver voorbij, als je ziet hoe literatuur en geschiedenis momenteel onder druk staan.

Gelukkig kon ik op CNN een column vinden waarin de verreikende aanpassingen beter uit de doeken werden gedaan. De Londense schrijver en redacteur Holly Thomas somt in haar artikel een uitgebreide reeks veranderingen op waar je steil van achterover slaat.

Van dik naar enorm

Zo is het woord “dik” aangepast naar “enorm” (het woord is uit alle boeken geschrapt). Ook “grote slappe vetplooien” zijn nu gewoon “grote plooien” geworden. De karikatuur dat het jongetje Caspar Slok (Augustus Gloop) uit Sjakie en de chocoladefabriek was, is daarmee een stuk schraler beschreven. Maar ook de waarschuwing waar deze levende schrokop – de belichaming van de hoofdzonde gulzigheid – die enkel aan eten en snoepen denkt, symbool voor staat, wordt zo minder rijk beschreven.

Taaltechnisch gezien is het ook niet fraai dat een zin als “Das ging zitten en legde een poot om zijn zoontje heen” is aangepast naar “Das ging zitten en legde een poot om de kleine das heen”. Waarmee stoot je een meisje dat De fantastische Meneer Vos leest meer voor het hoofd? Door het woord “zoontje” of door de herhaling van het woord “das”?

Een nieuwe blik op Roald Dahl – Houd uw dochters van de straat!

Naast deze voorbeelden is er ook een verduidelijking aan De Heksen toegevoegd dat niet iedereen die een pruik draagt slecht is. Baantjes als “kassière in de supermarkt” en “typiste” zijn aangepast naar “topwetenschapper” en “bedrijfseigenaar”. Dit, terwijl er momenteel ook reclame wordt gemaakt waarin we de jeugd vertellen dat je niet per se advocaat of chirurg hoeft te worden. Werken met je handen is immers ook leuk. En loodgieter en timmerman zijn ook geweldige banen.

Kortom, veel van de aanpassingen maken de boeken van Roald Dahl minder rijk in zowel spitsvondigheid als creatief taalgebruik. Lees het artikel van Holly Thomas om erachter te komen hoe ver sommige veranderingen gaan. En waarom? Moet mijn dochter in bescherming genomen worden tegen “beledigende” termen als “dik” of “vet”? Terwijl “enorm” een nog overtreffender trap is? Is de uitgever bang dat zij een boek niet leest als een gezin enkel zonen heeft en geen dochters?

Genderneutrale blote billetjes die knipogen in de zon?

Ik ben nu wel heel erg benieuwd naar het hoofdstuk “Vier kleverige jongetjes” in De Griezels. Hierin zitten buurtkinderen met lijm vastgeplakt aan de takken van de boom in de tuin van meneer Griezel. Is dit nu aangepast naar “Twee kleverige jongetjes en twee kleverige meisjes”? En is het vierde jongetje, dat heel wat slimmer was dan de anderen, dat nu nog? Of is hij veranderd in het genderneutrale “vierde kindje”? En rennen ze vervolgens nog alle vier naar huis met blote billetjes die knipoogden in de zon? Dus zowel de jongens als de meisjes? En moet tekenaar Quentin Blake de bijbehorende illustratie nu ook maar even aanpassen?

In de Facebookgroep Science Fiction & Fantasy Boekenclub zegt Jasper Polane (schrijver en eigenaar van Quasis Uitgevers) dat het hier om niets anders dan cynisch kapitalisme gaat. Het werk van Roald Dahl dient gekuist en opgepoetst te worden, zodat er nog jaren geld aan verdiend kan worden. Niet voor niets blijkt de “sensitivity readers”-groep in 2020 aan de slag gegaan te zijn, net voordat Netflix de rechten op het werk in 2021 kocht.

Wie zijn de sensitivity readers?

Mijn haren gaan in ieder geval recht overeind staan bij de term “sensitivity readers”. Wie zijn deze mensen? Hoe is die groep samengesteld? Zitten er überhaupt kinderen in, voor wie de boeken bedoeld zijn? En kregen deze lezers betaald, zodat ze zich verantwoordelijk mogelijk voelden om met een zo fijn mogelijke kam zoveel mogelijk “beledigende” termen op te vissen? Zoals vaak met zulke focusgroepen en proeflezers en -kijkers vraag ik me af in hoeverre er een eerlijke afspiegeling van de maatschappij te werk is gegaan. En of ze mijn smaak daarbij wel meegenomen hebben.

Uiteraard moet literatuur soms gemoderniseerd worden om relevant te blijven. Zo vond ik een afgeschreven bibliotheekboek van Niels Holgersson’s wonderbare reis van Selma Lagerlöf in mijn moeders boekenkast. Een achtste druk zonder jaartal, waarschijnlijk uit 1970. Tijdens het voorlezen aan mijn dochter belandden we tijdens de rondreis door Zweden op de rug van een gans ineens in een relaas over de huichelachtige inborst van een rondreizende zwerver van bepaalde afkomst. Deze “Tater” stort een vrouw en zoon in het ongeluk, omdat hij – ondanks zijn goede bedoelingen – gedoemd is door zijn afkomst…

Een nieuwe blik op Roald Dahl – De Oempa Loempa’s van Loempaland

Dat dit hoofdstuk in nieuwere uitgaves weggelaten wordt, is niet vreemd. Dat op Disney+ een disclaimer staat bij sommige afleveringen van The Muppet Show waarbij diezelfde rondreizende medemensen belachelijk gemaakt worden, valt ook nog te begrijpen. Je kunt dan zelf een oordeel vormen. En een uitleg in nieuwe edities van Niels Holgersson over het weglaten van dat hoofdstuk zou ook te verdedigen zijn.

Maar om weer bij Roald Dahl terug te keren: oorspronkelijk werden de Oempa Loempa’s in Sjakie en de chocoladefabriek uit de donkerste regionen van Afrika in houten kisten naar de fabriek van Willy Wonka gebracht. Inmiddels zijn het een soort fantasiedwergen die er in de film van Mel Stuart uit 1971 met hun oranje gezichten en groene haar al uitzagen als fictieve mensjes. En met de beste wil van de wereld zou ik als jonge lezer nooit hebben bedacht dat Loempaland een echt bestaand land in Afrika zou zijn. Dus het blijft altijd maar de vraag in hoeverre iets wel of niet aanstootgevend is.

Een nieuwe Seduction of the Innocent

Al deze opwinding is echter helaas ook een teken van de tijdsgeest waarin we leven. Hopelijk is het een fase die weer voorbij gaat. Net zoals de tijd waarin de Amerikaanse psychiater Fredric Wertham in 1954 met zijn boek Seduction of the Innocent de aanval opende op de verwerpelijke invloed van het stripverhaal op het kwetsbare en eenvoudig te beïnvloeden kinderlijke brein. Comics moesten worden gecensureerd en voorzien van een stempel van de “Comics Code Authority”. Een autoriteit “vrijwillig” in het leven geroepen door stripuitgeverijen zelf.

Of in de jaren 80, toen de “video nasties” het gedaan hadden. Activiste Mary Whitehouse zette een beweging in gang waarbij vooral horror- en exploitatie-films door zogeheten censors bekeken werden om eventueel verboden te worden. Lees er meer over in Andrés Censor recensie. Wat deze keer bij Dahl opvallend is, is dat het de uitgever zelf is die de rode pen proactief ter hand neemt en woorden en zinnen schrapt. Onwillekeurig moet ik toch denken aan de “Nieuwspraak”-commissie uit 1984 van George Orwell. Daarin is het een totalitair regime dat macht uitoefent door bepaalde woorden te laten verdwijnen uit onze taal, waardoor ongewenst gedrag niet meer benoemd kan worden.

De macht van het woord aan banden gelegd

Als groot liefhebber van scherpe Britse humor viel het me dus op dat het de Engelse uitgever zelf was die hiermee begonnen was. Maar als je nagaat dat ze de volledige Engelse markt bedienen en je zo weer bij Amerika uitkomt, wordt het al logischer. Daar is momenteel van alles gaande op het gebied van het geschreven en gesproken woord. Van het cancellen van komieken tot het verbieden van bepaalde lesboeken in de klas. De macht van het woord aan banden gelegd.

En goed, er is wat gewonnen nu Penguin/Puffin besloten heeft ook de niet-aangepaste uitgaves van de boeken van Dahl te blijven verkopen. Maar vind je die uitgaves onder de vlag van Penguin dan nog wel op de kinderboekenafdeling? Of liggen daar enkel de Puffin edities? Zo krijg je toch kruip. Want nietsvermoedende (groot)ouders die dit nieuws niet meegekregen hebben, geven hun kroost en kleinkinderen de nieuwe versies. Ik ben erg benieuwd naar het verschil in verkoopcijfers van de Penguin- en Puffin-uitgaves. Onderneemt de uitgever actie als de een populairder blijkt dan de ander?

Een nieuwe blik op Roald Dahl – Stem met je portemonnee!

In dit geval kunnen we dus stemmen met onze portemonnee. Net zoals je kunt kiezen voor Willy Wonka & the Chocolate Factory uit 1971 of de Tim Burton versie uit 2005 met Johnny Depp. Of The Witches uit 1990 of Roald Dahl’s The Witches uit 2020 met Anne Hathaway. Allemaal voorbeelden waarin de verhalen aangepast zijn. Soms ten goede, maar meestal niet.

Uiteindelijk zal ook hier de tijd leren wat er overblijft van het werk van Roald Dahl. Ondergetekende lelijke, dikke oude man heeft in ieder geval warme herinneringen aan de tijd waarin hij door deze meesterverteller meegenomen werd in fantasierijke verhalen. Verhalen die zich afspeelden in een herkenbare wereld. Een wereld die echter net iets grappiger, gruwelijker en gemener was dan die waarin ik zelf leefde. Een wereld waarin de smaken bitter, puur en wit ook te proeven waren. In plaats van maatschappelijk breed gedragen, slappe melkchocolade koetjesrepen, om maar bij Sjakie en de chocoladefabriek te blijven.

Modern Myths Shop

Meer columns als Een nieuwe blik op Roald Dahl van Jeroen? Kijk in onze rubriek Columns!