Achtergrond: De engel, een discutabel wezen

Angelologie, ofwel engelenleer, is een categorie die onder de theologie valt. Men houdt zich daarbij bezig met het rangschikken van de soorten engelen en het achterhalen van de natuur en de betekenis van deze wezens. Wie bij de engel denkt aan een mooie jongeling met witte, gevederde vleugels en een aureool, kent slechts een klein deel. 

De engel is tegenwoordig niet meer weg te denken uit onze vertellingen. Boeken, films, series, comics, manga, games, ze duiken overal op in verschillende vormen en verschijningen. Sommige erg getrouw aan hun originele beschrijving in de Bijbel, andere wat meer aangepast aan ons beeld dat vooral gevormd is door de kunst. In dit achtergrondartikel gaan we dieper in op de angelologie* (een categorie die onder de theologie** valt) en de oorsprong van de wezens die vele schrijvers, tekenaars en andere makers inspireerden.

* Angelus is boodschapper – Logos is leer / ** Theos is God – Logos is leer

Engel als boodschapper

De eerste verschijning van een engel in de Bijbel is al snel. In Genesis – het eerste Bijbelboek – 16:7 staat: “De engel van de Heer trof haar aan bij een waterbron in de woestijn, de bron die ligt aan de weg naar Sur.”

Wie zich hierbij direct een schone jongeling voorstelt, slaat, volgens theoloog Augustinus van Hippo (354-430), de plank volledig mis. Een van de eerste theorieën is dan ook dat een engel niet zo zeer een materialistische verschijning is, maar eerder een taak of bode. In het geciteerde stuk van Genesis wordt er dan ook niet over een dergelijke verschijning gerept. Het woord ‘engel’ staat er wel, maar dit zou evengoed vervangen kunnen worden door het woord ‘boodschap’. God is tenslotte almachtig groot, zijn woord alleen creëerde in zes dagen alles om ons heen, waarom zouden wij dan zo hoogmoedig zijn om te denken dat wij Gods stem aan kunnen horen zonder op slag doof te worden? Dan is de boodschap in de vorm van een engel toch wat toegankelijker voor het menselijke oor.

Later komen we wel beschrijvingen tegen van engelen, maar deze laten een mens toch twijfelen over het begrip ‘Engelengezicht’. In veel van die gevallen zou dat namelijk geen compliment zijn. Hoe zij er dan uitzagen, dat lees je zo.

De engel: Complex en discutabel

Een mogelijke reden voor de complexe angelologie is het feit dat engelen eigenlijk overal wel voorkomen en niet alleen in het Christelijke geloof. Zoals alle geloven in elkaar overlopen (het Bijbelse Oude Testament en de joodse Thora, de Bijbel spreekt over de voorvader van Mohammed) verschijnen ook overal engelen op een eigen manier en met hun eigen beeltenis.

Daarnaast hebben flink wat mensen geprobeerd een eigen logica aan de angelologie te koppelen, een haast onmogelijke taak die alleen maar verwarrend wordt als meerdere beweren dat wat zij doen klopt.

De meest gebruikte rangorde die wij kennen is die van ene Dionysius, een theoloog en filosoof waar de oorsprong niet heel duidelijk van is. Hij spreekt van drie cirkels met in elk drie soorten engelen. Hij verdeelt ze in drie orden. De hoogste bestaande uit Serafijnen, Cherubijnen, en Tronen. De middelste orde zou bestaan uit Vorstendommen, Machten en Krachten. De laagste zou dan bestaan uit Heerschappijen, aartsengelen en Engelen.

Hoewel aartsengelen hier bij de laagste orde worden ingedeeld, moet er eigenlijk een onderscheid worden gemaakt tussen aartsengelen en Aartsengelen. Degene met een kleine letter zouden dan onbelangrijke boodschappers zijn, terwijl degene met de hoofdletter nog boven de Serafijnen uitkomen. Aartsengelen zouden de grootste zijn en niet meegerekend worden, omdat zij boven al deze cirkels uitkomen.

Deze rangorde wordt het meest gebruikt en zien we terug in het epos van Dante Alighieri: La Divina Commedia (De Goddelijke Komedie). Wanneer Dante, in het derde deel, bij het Paradijs aankomt, aanschouwt hij de schoonheid van alle engelen. Sommige van deze engelen staan hieronder uitgewerkt.

Schoonheid

We zeiden al dat engelen volgens hun beschrijving niet altijd de mooiste waren. Hoewel schoonheid subjectief is en niet iedereen hetzelfde mooi vindt, worden engelen vaak gezien als schone wezens. Androgyne – niet per se mannelijke of vrouwelijke – jongelingen in gewaden, met witte vleugels en een aureool. Een engelengezicht staat synoniem voor lief of mooi. Toch is dit niet helemaal correct. Als voorbeeld gaan we even een kijkje nemen naar de beeltenis van de ‘gewone’ engel, de Serafijnen en de Cherubijnen.

Nergens in de Bijbel wordt genoemd dat de reguliere engelen vleugels hebben. Deze beeltenis is volledig uit de menselijke verbeeldingskracht voortgekomen, met een beetje invloed uit onze geschiedenis. De Grieken en Egyptenaren hadden al beeltenissen van gevleugelde wezens. Deze vleugels stonden voor het reizen. Hermes, de god van boodschappen, werd vaak afgebeeld met vleugels aan zijn sandalen of enkels die hem snel van de ene naar de andere locatie brachten. Ook werden gevleugelde wezens aanbeden, omdat zij dichter tot de goden konden komen. Dat de Heilige Geest als een witte duif werd afgebeeld hielp daarnaast ook nog mee.

Toch wordt in de Bijbel, bij Genesis 28:12, duidelijk gesteld dat de engelen een ladder gebruikten. “En hij droomde; en zie, eene ladder was gesteld op de aarde, welker opperste aan den hemel raakte; en zie, de Engelen Gods klommen daarbij op en neder.”

Serafijnen

De Serafijnen worden echter wel beschreven met vleugels, maar dan wel erg opvallende. Ze worden in de Thora (Oude Testament) voor het eerst, en tevens voor het laatst, genoemd in Jesaja 6:1-2: “In het jaar toen de Koning Uzzia stierf, zag ik den Heere, zittende op een hoogen en verheven troon, en zijne zomen vervullende den Tempel. De serafs stonden boven Hem; een iegelijk had zes vleugelen: met twee bedekte ieder zijn aangezicht, en met twee bedekte hij zijne voeten, en met twee vloog hij.”

Ook komen ze in het Nieuwe Testament voor. Hierbij komen we nog iets van ze te weten. De openbaring van Johannes 4:8: “En de vier wezens hadden elk voor zichzelf zes vleugelen rondom, en waren van binnen vol oogen…”

Een wat modernere vertaling geeft duidelijker aan dat de ogen langs de randen aan de binnenkant zitten. Niet alleen hebben deze wezens dus zes vleugels, ze hebben ook nog eens een grote hoeveelheid ogen.

Cherubijnen

Cherubijnen, de laatste categorie die besproken zal worden, zijn het meest discutabel. De eerste komt voor in Genesis 4:24. Daarin staat dat hij het Hof van Eden bewaakte voor de mens en dat hij een vlammend zwaard droeg. Vaak wordt deze dan ook afgebeeld als een enigszins reguliere engel. Protestanten geloven dat Cherubijnen voorstellingen zijn van ideeën, in het geval van Eden, het verbod om het Hof in te mogen. In Ezechiël 10:14 worden ze als volgt beschreven: “En elkeen had vier aangezichten: het eerste aangezicht was het aangezicht eens cherubs, en het tweede aangezicht was het aangezicht eens menschen, en het derde het aangezicht eens leeuws, en het vierde het aangezicht eens arends.” In vele modernere vertalingen is het eerste aangezicht veranderd in een stier, deze is ook gebruikelijk in schilderingen. Ook deze engelen zouden vleugels hebben bedekt met ogen. Wonderschoon zijn deze wezens dan moeilijk te noemen.

Een laatste beeltenis, waarvan de meeste mensen Cherubijnen kennen, zijn die van een klein, mollig kind. Deze kleine engeltjes komen in veel kunstwerken voor. We kennen ze ook als Eros, het kind van Aphrodite, die met pijl en boog rondvliegt. In de westerse wereld beter bekend onder de naam Cupido.

Bekende engelen

Hoewel het Christendom oorspronkelijk verbiedt om in andere goden te geloven, is het monotheïsme wel deels verdwenen. Het Christendom viel op, omdat er niet voor elk klein ding een nieuwe godheid werd uitgevonden. Er was slechts één God die alles had gemaakt en het was verboden deze af te beelden. Tegenwoordig houdt het niet op bij alleen onze God. We hebben de drie-eenheid (waar Jezus en de Heilige Geest nog deel van zijn), Maria, talloze heiligen en natuurlijk de engelen.

Er zijn honderden engelen, verschillende soorten, maar ook de engelen met een eigen naam waar je ze aan kunt herkennen. Hoewel de namen nog wel eens door elkaar lopen – dankzij de vele vertalingen en interpretaties – zijn er een paar die zeker zijn. Naar vier van deze wil ik even verwijzen. Michaël, Rafaël, Gabriël en Lucifer. Een algemene aanname is dat deze vier engelen allemaal Aartsengelen zijn.

Michaël (naam betekent: Wie is als God), is de bekendste en wordt een aantal keer in de Bijbel benoemd als hoogste der hoogste vorsten. Het is Michaël die tijdens de Apocalyps Lucifer (lichtbrenger) zal verslaan. In schilderingen is hij meestal te herkennen aan zijn harnas en zijn zwaard; de strijder van God.

Lucifer op zijn beurt was ooit de grootste engel. Tot zijn trots hem in de weg zat. Lucifer wilde zelf als God zijn en was het niet eens met de creatie van de mens. God stuurde hem uit de hemel en zo werd Gods rechterhand de heerser van de hel. Er zijn vele namen voor Lucifer. Volgens sommige bronnen zou hij oorspronkelijk Lucifel (licht van God), hebben geheten, maar heeft hij uit rebellie zijn naam veranderd. Ook staat hij bekend als Mephistopheles, Beëlzebub, Satan, Sataniël, de Gevallen Engel en vele andere namen. Andere opvattingen zeggen weer dat al deze namen verwijzen naar een uniek en identiek wezen.

Gabriël (God is mijn kracht), is de engel van boodschappen. Hij wordt meestal afgebeeld met een scepter en is onder andere verantwoordelijk voor de aankondiging van de geboorte van Johannes de Doper en de geboorte van Jezus Christus. Dit laatste wordt de annunciatie genoemd en daarbij staat Gabriël dan ook vaak afgebeeld met witte lelies, de bloem voor maagdelijkheid en voor Maria.

Rafaël (God geneest), is de reiziger. Rafaël wordt niet in de Bijbel genoemd, maar komt wel voor in de deuterocanonieke boeken. Daarin vergezelt Rafaël Tobias en maakt hij bekend een van de zeven engelen te zijn die aan Gods troon verkeerd. Uit deze uitspraak maken we dan ook op dat er zeven aartsengelen zijn. Wie deze zeven zijn, is niet bekend. Vaak wordt Uriël (Mijn licht is God) hier nog bij ingedeeld, maar is er ook nog een tiental dat de overige plaatsen kan invullen. Lucifer zou van oorsprong dus ook een Aartsengel zijn geweest.

Openbaring

Wat zeker gezegd kan worden, is dat een engel meer is dan een simpele verschijning. Er zijn vele engelen en engelensoorten. Ze komen in verschillende geloven voor en worden al duizenden jaren afgebeeld. Toch worden engelen in de kerk vaak vermeden of gelimiteerd tot de vier bovengenoemde. De engelen hebben geen directe richtlijnen, bovendien zijn ze niet zo belangrijk als God zelf. Een preek of mis over een engel hoeft dan ook niet belangrijk te zijn.

Gelukkig zijn engelen voor velen een onuitputtelijke bron om inspiratie uit te halen en om te bestuderen. Een zekerheid zal er in de angelologie nooit zijn, maar dat geeft schrijvers en kunstenaars de mogelijkheid om hen volledig naar hun hand te zetten. Misschien is juist dat wel het grootste geschenk dat engelen ons hebben gegeven.

Bronnen:

• Van Auken, John. Eindtijd verwachtingen. Deventer: Ankh-Hermes bv. ISBN: 978 90 202 8138 5
• Grün, Anselm. Ieder zijn engel. Meinema – pelckmans. ISBN: 978 90 211 3966 1
• Groot nieuws bijbel met info gids. ISBN: 978 90 612 6750 8
• Bijbel dat is de gansche heilige schrift, bevatten alle de canonieke boeken des ouden en nieuwen testaments. (1930) Amsterdam: Nederlandsch Bijbelgenootschap.

Modern Myths tips: verhalen met engelen

Boeken:

• La Divina Commedia – Dante Alighieri
• Faust – Johann Wolfgang von Goethe
• The Fallen-serie – Lauren Kate
• Paradise Lost – John Milton
• De Ontdekking van de Hemel – Harry Mulisch
• De Duivelsverzen – Salman Rushdie

Films:

• Dogma – Kevin Smith. Met Matt Damon en Ben Affleck als engelen en Alanis Morisette als God
• The Devil’s Advocate – Taylor Hackford. Met Al Pacino als Lucifer
• Constantine – Francis Lawrence. Met Tilda Swinton als Gabriel
• Angel Heart – Alan Parker. Met Robert De Niro als Louis Cyphre (zet die naam maar eens in een andere volgorde)
• The Prophecy – Gregory Widen. Met Christopher Walken als Gabriel
• A Life Less Ordinary – Danny Boyle. Met o.a. Dan Hedaya als Gabriel
• The Ninth Gate – Roman Polanski. Met Emmanuelle Seigner als mysterieuze verschijning

 Televisie/Streaming:

• Lucifer – Tom Kapinos. Met Tom Ellis als Lucifer Morningstar
• Supernatural – Eric Kripke. Met o.a. Misha Collins als Castiel

Strips:

• Angel Sanctuary – Kaori Yuki (manga)

Missen we nog een belangrijke titel? Laat het weten in de comments!

Lees hier meer Modern Myths-achtergronden.