Waar is de punk gebleven?
Een tijdje geleden zag ik op Youtube de nieuwste videoclip van Taylor Swift voorbijkomen, getiteld ‘Ready for it?’. De zangeres loopt daarin gehuld in het zwart door een sombere gang met Chinese lettertekens op de wand, voorbij jongeren met ondoorzichtige helmen op, waar kabels uit hangen. Ze betreedt een ruimte die erg veel lijkt op een verlaten Amerikaans winkelcentrum waar zich in een glazen kooi een robotversie van haarzelf bevindt, die opvallend veel gelijkenis vertoont met de door Scarlett Johansson gespeelde Majoor uit de recente film Ghost in the shell.
Ik herkende meteen de stijl van de video – dit was een hommage aan het SF-subgenre van de cyberpunk. Maar waar de oorspronkelijke cyberpunkverhalen van bijvoorbeeld Bruce Sterling en William Gibson gingen over de macht van grote bedrijven en de strijd om je eigen identiteit vorm te geven in ‘cyberspace’ en door het op jezelf toepassen van technologie zoals implantaten en kunstmatige ledematen, zong Taylor Swift voor zover ik het kon volgen vooral over haar relaties en dat mensen nu met een ‘nieuwe’ versie van haarzelf te maken zouden hebben. Niks geen kritiek op de huidige maatschappij, niks geen commentaar op onze relatie met technologie. Het enige wat ze overgenomen had was de beeldtaal van het genre.
Achterhaalde beelden
Dat zette mij aan het denken. Een van de commentaren die ik online had gelezen over de nieuwe versie van Ghost in the shell kwam namelijk in feite op hetzelfde neer. De film gebruikte de beeldtaal uit de tekenfilm van twintig jaar geleden: grote ondoorzichtige brillen voor het gebruik van virtual reality, je aansluiten op het wereldwijde web met kabels in je achterhoofd, grijze appartementencomplexen en grote holografische advertenties op de zijkant van gebouwen. Dat laatste was waarschijnlijk al gekopieerd van Blade Runner – de film die de ‘look and feel’ van cyberpunk grotendeels heeft vormgegeven. De rest van de beelden kwam bekend voor uit films als The Matrix (ook geïnspireerd door de Ghost in the Shell-anime) en Johnny Mnemonic (met een dolfijn die door cyberspace kan zwemmen!). Het is hoe schrijvers en filmmakers uit de jaren ’80 en ’90 dachten dat de toekomst eruit zou zien. Maar sommige ontwikkelingen van nu hadden zij niet kunnen verzinnen. De opkomst van de smartphone bijvoorbeeld, draadloos internet, het gladde Apple-design. Andere van hun voorspellingen zijn niet langer meer SF, maar werkelijkheid: de beïnvloeding van de publieke opinie door ‘bots’ op Facebook, bedrijven die informatie van burgers verzamelen en verkopen, en de alomtegenwoordigheid van surveillance-apparatuur.
Zoals ik in een blog las: ‘The future Ghost in the Shell once promised has now become a retro fantasy.’ De nieuwe film zegt eigenlijk niks meer over onze toekomst, en de kansen en bedreigingen die op ons afkomen, maar bespeelt onze nostalgie voor de verwachtingen van twintig tot dertig jaar geleden. Een plug in je achterhoofd steken om een virtuele werkelijkheid te betreden, was in 1999 nog een baanbrekend idee; nu glimlachen we er om. Dat wij beïnvloed worden door de ‘matrix’ is ook niet meer zo’n grote schok nu onpersoonlijke algoritmes bepalen wat we wel en niet via Facebook te zien krijgen. Als The Matrix nu zou uitkomen zou de film een nostalgisch gevoel oproepen, zo van: ‘Oh ja, dat was hoe we toen dachten dat we nu zouden leven.’ Het zou hetzelfde effect zijn als dat van een film als Sky Captain and the World of Tomorrow, met de beelden gekopieerd van SF uit de jaren ’40 en ’50,de ‘golden age’ van het genre. Ik weet dat dit nu niet langer geloofwaardig is als toekomstbeeld, maar het herinnert me wel aan het optimisme over techniek en de mensheid dat uit die verhalen sprak. En er zijn straalpistolen die lichtgevende kringen uitzenden! Ik las dat Netflix binnenkort een cyberpunkserie gaat uitbrengen, gebaseerd op het boek Altered Carbon van Richard K. Morgan. Dat boek is eigenlijk ook al weer verouderd (het stamt uit 2002, nog vóór de opkomst van de smartphone). Bovendien bevatten de eerste beelden van de serie alweer verwijzingen naar Blade Runner: kleurrijke TL-buizen in de regen. Ik verwacht geen diep commentaar op onze huidige samenleving. Maar ik ga de serie wel kijken, want ja – ik vind de beeldtaal van cyberpunk inderdaad wel tof!
Nostalgisch genre
Er is een heel punk subgenre dat volledig drijft op dit soort nostalgie; de steampunk. Ook dat genre zal ooit zijn begonnen als serieuze extrapolatie op basis van de technische mogelijkheden van de 19e eeuw (een ‘wat als’-vraag zoals alle fantastische genres en subgenres die stellen) en zal een boodschap hebben bevat over verzet tegen strikte sociale conventies en de behandeling van minderheidsgroeperingen. Maar volgens mij is het nu vooral een visuele stijl geworden van tekeningen, films en kostuums op fantasyfestivals die teruggrijpt op ons verlangen naar een tijd dat er nog witte plekken waren op de kaart van de wereld, dat ontdekkingsreizen nog echt nieuws konden opleveren, dat iemand in zijn achtertuin een robot kon bouwen en met een zeppelin zomaar het luchtruim kon veroveren. Het is pure nostalgie naar de wereld zoals bijvoorbeeld Jules Verne en Arthur Conan Doyle die voor zich zagen; en vaak zelfs dat niet eens. Mensen plakken een paar tandwielen op een hoge hoed of dragen een corset en noemen zich opeens ‘steampunk’. Nu er zelfs een steampunkversie van Mickey Mouse wordt uitgebracht (zie hier) kunnen we concluderen dat het alles weinig meer met punk te maken heeft.
‘Punk’ als achtervoegsel dient tegenwoordig vaker om een visuele stijl aan te duiden. Zo werd de animatiefilm 9 uit 2009 aangeduid als ‘Stitchpunk’, hoewel het ook zou kunnen gelden als ‘Dieselpunk’ omdat de beelden refereren aan techniek van de jaren ’30 en ’40, en staat ‘Silkpunk’ tegenwoordig voor het gebruik van technologie gebaseerd op de Aziatische oudheid.
Nieuwe punk vormen
Ik ben zelf geen ‘punker’ – ik heb niks met de muziek die deze naam draagt en ben ook niet echt fan van gekleurde hanenkammen. Er zullen onder de lezers mensen zijn die hier meer verstand van hebben. Dus misschien heb ik het bij het verkeerde eind, maar naar wat ik heb begrepen staat punk wel degelijk voor een rebellie tegen de gevestigde maatschappij en de ideeën daarvan over schoonheid en passend gedrag, die zich uit in een heel individuele ‘do it yourself’ stijl van kleding, haardracht en muziek, vaak bewust wat de heersende stroming ‘lelijk’ zou noemen. De vorm van de gevestigde maatschappij is nu echter anders dan dertig jaar geleden. De vorm die ‘punk’ nu aanneemt zal daarom waarschijnlijk ook anders zijn. De ‘cyberpunk’ is tot de algemene cultuur geworden en komt terug in videoclips en Netflixseries en is dus niet langer punk.
Waarin komt de punk dan nog wel tot uiting? In een wereld waarin patenten worden genomen op genen en bedrijven dadelijk beschikking hebben over je DNA is het wellicht tijd voor de ‘biopunk’. Technieken als CRISPR worden al gebruikt door individuen om het eigen DNA te veranderen. Paolo Bacigalupi schrijft in The Windup Girl over een meisje van wie de genen zijn aangepast zodat ze in de vermaaksindustrie kan dienen en bedrijven met patenten op zaden en is dus wellicht een goede vertegenwoordiger van dit subgenre. Ik denk zelf dat er ook ‘climatepunk’ bestaat – een subgenre van de ‘cli-fi’ waar ik in een eerdere blog over schreef. Hierin gaat het vooral over nieuwe samenlevingsvormen die maken dat groepen in een veranderd landschap toch kunnen floreren, vaak gescheiden van de bestaande economische en politieke structuren. Ik denk aan Cory Doctorow en New York 2140 van Kim Stanley Robinson. En wie weet, misschien zit er ook een stukje rebellie tegen de gevestigde orde verborgen in de nieuwe stroming van de ‘ziltpunk’. Ik hoop in elk geval dat de grondleggers van dat genre niet tevreden zijn met het refereren aan een visuele stijl, maar in hun verhalen ook werkelijk de Nederlandse cultuur een kritische spiegel zullen voorhouden!
Johan Klein Haneveld schreef acht boeken, waarvan de jongste, De Krakenvorst, boek 2: Kartaalmon, verscheen in november 2017. Zijn korte verhalen verschenen onder andere op Modern Myths, in de tijdschriften Fantastische Vertellingen en SF Terra en in de bundels Ganymedes 17 en Edge.Zero 2016. In 2018 komen twee boeken van hem uit: een nieuwe verhalenbundel ‘Het teken in de lucht’ en de far future SF-roman ‘De afvallige ster’.
Reactie plaatsen