De link tussen C.S. Lewis en H.P. Lovecraft
Johan Klein Haneveld
Als je wat dieper geïnteresseerd raakt in het fantastische genre, duurt het niet lang of je komt de naam van H.P. Lovecraft tegen en zijn belangrijkste creatie: Cthulhu. Zijn verhalen over duistere rituelen, oude goden en verdwenen rassen schiepen een universum (‘mythos’) dat nog steeds auteurs inspireert tot het schrijven van boeken en bundels. Ze hebben bovendien geleid tot films, computerspellen, rollenspellen en zelfs bordspellen. Is het niet Cthulhu of een van zijn andere creaties, dan is het wel de sfeer die hij voortdurend oproept.
Lovecraft beschrijft een onkenbaar universum dat verborgen ligt achter de werkelijkheid die wij waarnemen, dat niks om ons geeft en dat wij niet kunnen begrijpen. Als we er teveel over te weten komen, zou dat ons krankzinnig maken. Bovennatuurlijke kennis is hier geen troost en biedt geen zekerheid. Wat ons wacht aan gene zijde heeft in elk geval geen relatie met wat wij nu zien als menselijkheid. Oh, en er zijn ogen op vreemde plaatsen en veel tentakels. Wie de Hellboy strips en -films kent, heeft een beetje een indruk van wat de term ‘Lovecraftian’ inhoudt.
Wat moderne interpretaties echter wel eens vergeten is dat de grootste kracht van Lovecraft niet ligt in het uitgebreid beschrijven van gruwelijkheden, het gedetailleerd weergeven van bizarre monsters of liters bloed. Op het eerste gezicht zijn de verhalen niet eens zo naar. Maar dan laat je ze op je inwerken en lopen de rillingen over je rug. De kracht ervan zit hem in de suggestie. In iets dat je ziet vanuit je ooghoeken, een vage vorm, die niet helemaal menselijk is. Een consequentie die je nog niet hebt doorgedacht. Een mogelijkheid die niet helemaal uit te sluiten is. Een enkele regel, een enkel woord, kan oneindig veel enger zijn dan complete expliciete alinea’s.
Een duister eiland
Ik dacht na over dit aspect van Lovecrafts’ verhalen en realiseerde me dat ik iets dergelijks al eerder was tegengekomen en wel op een totaal onverwachte plek: in de verhalen van C.S. Lewis (De kronieken van Narnia).
Op het eerste gezicht is het moeilijk schrijvers te verzinnen die meer van elkaar verschillen, ondanks de overeenkomstige dubbele voorletters en een achternaam die met een ‘L’ begint. Lewis was een christelijke professor in Oxford, die naast theologische boeken kinderverhalen schreef met een duidelijk allegorische kant. De Narnia verhalen lijken niks van doen te hebben met de zinloosheid van Lovecraft.
Toch is er een scene in het derde boek The voyage of the Dawn Treader (of: De reis van het drakenschip) die me altijd is bijgebleven sinds ik dit boek voor het eerst las als kind. Het schip waarmee de hoofdpersonen naar het eind van de wereld afreizen (letterlijk) doet verschillende eilanden aan. Een daarvan bevindt zich in een soort dichte mistbank en als ze daar binnenvaren, komt de bemanning terecht in een diepe duisternis. Ze vinden er een schipbreukeling, die hen vertelt dat hier hun diepste dromen uitkomen. Eerst leidt dat tot blije verwachting, tot de hoofdpersonen zich realiseren dat ze ook minder vrolijke dromen kennen …
‘Everyone knew it would be better not to listen, not to strain his ears for any sound from the darkness. But no one could help listening. And soon everyone was hearing things. Each one heard something different. ‘Do you hear a noise like … like a huge pair of scissors opening and shutting … over there?’ Eastace asked Rynelf. ‘Hush!’, said Rynelf. ‘I can hear THEM crawling up the sides of the ship.’ ‘IT’S just going to settle on the mast’, said Caspian. ‘Ugh!’, said a sailor. ‘There are gongs beginning. I knew they would.’
Vooral die laatste zin deed de rillingen over mijn rug lopen. Je kent geen details. Toch weet je dat het schallen van de gong geen goed teken is. Is het een aankondiging ergens van? Komt er iets dichterbij? Niet te weten wat er schuilgaat achter de mist doet van zo’n gewoon geluid een intense dreiging uitgaan.
The Night Land
Was C.S. Lewis misschien beïnvloed door Lovecraft, vroeg ik me af toen ik deze scene een paar jaar geleden opnieuw las. Hij zou Lovecrafts verhalen in theorie gelezen kunnen hebben, maar hij heeft het er nooit over in zijn essays en lezingen. Waarschijnlijk zag hij Lovecraft als een te moderne schrijver.
We weten namelijk wel dat Lewis zogenoemde ‘Weird fantasy’ las, van late 19e-eeuwse en vroege 20ste-eeuwse schrijvers zoals Rudyard Kipling, H. Rider Haggard, Algernon Blackwood en Walter de la Mare. Heel anders dan je misschien van een stoffige, christelijke professor zou verwachten.
Hij las bijvoorbeeld de boeken van William Hope Hodgson, een Engelse auteur die op veertigjarige leeftijd stierf door een granaatinslag in de eerste wereldoorlog. Het bekendste werk van deze schrijver is wel The Night Land.
Deze roman uit 1912 speelt zich af in een verre toekomst, als de zon al miljoenen jaren is uitgedoofd. De oceanen zijn verdampt en het land is dor en kaal. Toch overleeft de mensheid nog, in een tot de hemel reikende piramide, ‘the last redoubt’. Deze zichzelf onderhoudende stad wordt omgeven door duisternis. En in die duisternis bevinden zich vreemde machten. Er schijnen lokkende lichten, maar niemand keert weer die zich die kant uit begeeft. Wezens zo groot als bergen schuiven langzaam dichterbij. Onmenselijke mutanten voeren bizarre rituelen uit.
Ook hier worden de gruwelen soms alleen maar met een naam aangegeven: ‘I saw the Three Silver-fire Holes, that shone before the Thing That Nods, away down, far in the South-East. Southward of this, but nearer, there rose the vast bulk of the South-East Watcher—The Watching Thing of the South-East. And to the right and to the left of the squat monster burned the Torches; maybe half-a-mile upon each side; yet sufficient light they threw to show the lumbered-forward head of the never-sleeping Brute.’
Toch lopen de rillingen je over de rug bij deze woorden alleen al. Eigenlijk net als bij de scène uit C.S. Lewis’ The voyage of the dawn treader.
De link tussen C.S. Lewis en H.P. Lovecraft: overeenkomsten
C.S. Lewis was behoorlijk onder de indruk van het boek van Hodgson en dan vooral vanwege de suggestieve verbeelding. Hij schrijft erover in zijn essay ‘On science fiction’: ‘W.H. Hodgsons ‘The Night Land’ would have made [my list] in eminence for the unforgettable sombre splendour of the images it presents, if it were not disfigured by a sentimental and irrelevant erotic interest and by a foolish, and flat archaism of style.’
Het lijkt erop alsof de beelden van Hodgson zich in zijn fantasie hadden vastgezet en weer naar boven kwamen toen hij de hierboven aangehaalde scène schreef, net zoals ze hem lijken te hebben beïnvloed bij zijn boek Perelandra, waar de held Ransom in een donkere grot ook geconfronteerd wordt met bijna onbegrijpelijk vreemde en daardoor angstaanjagende levensvormen.
Maar waarom moest ik dan toch aan Lovecraft denken bij het lezen van het Narnia verhaal? Het antwoord is simpel. Ook H.P. Lovecraft kende de werken van Hodgson. Hij schreef er onder andere over in zijn overzichten van het horrorgenre en was duidelijk onder de indruk van de manier waarop zijn voorganger de aanwezigheid van potentiële gruwel suggereerde, van de dunne grens tussen onze herkenbare, normale wereld en een onderliggende realiteit waar wij niet voor gemaakt zijn.
Deze aspecten keerden later overvloedig terug in zijn eigen verhalen. Ook al kende Lewis de verhalen van Lovecraft zelf dus waarschijnlijk niet, doordat ze beiden door dezelfde auteur waren beïnvloed, tonen ze toch markante overeenkomsten.
Johan Klein Haneveld schreef tot nu toe acht boeken, waarvan de jongste, ‘De Krakenvorst, boek 2: Kartaalmon’, uitkwam in november 2017. Zijn korte verhalen verschenen onder andere op Modern Myths, in de tijdschriften Fantastische Vertellingen en SF Terra en in de bundels Ganymedes 17, Wereldbedenkers en Tenenkrommende Verhalen. In 2018 worden drie boeken van hem uitgebracht: een nieuwe verhalenbundel ‘Het teken in de lucht’, het boekje ‘Mieren en sprinkhanen’ en de far future SF-roman ‘De afvallige ster’.
Reactie plaatsen