Verhalen in het fantastische genre zijn ideaal om complexe ideeën en gevoelens mee over te brengen. Fantasy-, sciencefiction- en horror-elementen kunnen op unieke wijze symbool staan voor wat in werkelijkheid ingewikkelde onderwerpen zijn. Verbeelding kan je op die manier al zo vroeg benutten als je wil. Zo ook filmmaker Niels Bierhaus, die voor zijn afstudeerfilm TELEOS-1 gebruik maakt van sciencefiction om mogelijkheden buiten de gebaande paden weer te geven. Als trans man geeft hij antwoord op de vraag “Hoe biedt het sciencefiction genre de mogelijkheid om een queer ervaring van tijd over te brengen?”. Lees zijn Afstudeerfilm TELEOS-1 column en doe mee aan zijn crowdfundactie!
Wil je helpen TELEOS-1 te realiseren? Doe dan mee met de crowdfundingactie op Voordekunst.nl.
Ruimte, tijd en identiteit. Dat zijn de drie steekwoorden waarmee ik dit jaar het maakproces van mijn afstudeerfilm aan de Hogeschool voor de Kunsten (HKU) begon. Als experimenteel filmmaker studeer ik af met de korte experimentele queer sciencefictionfilm TELEOS-1. Deze film gaat over de bemanning van de TELEOS-1 en hun missie buiten ons zonnestelsel om exoplaneten te gaan onderzoeken. Vlak na het begin van de missie, verliezen ze door een sterrenvlam contact met de aarde. Hoe langer de bemanning onderweg is, hoe meer ze de aardse normen kunnen loslaten.
Met deze film wil ik laten zien dat er ook mogelijkheden buiten de gebaande paden liggen. En bovenal dat het als queer persoon vaak niet eens een keuze is om buiten die paden te treden, maar dat het bijna niet anders kan. Mijn eigen ervaring als trans man leert mij dat de levens van queer personen zich vaak net iets anders verhouden tot tijd als de levens van niet-queer personen. Ervaringen zoals uit de kast komen of in transitie gaan, vervormen de tijd. Hierdoor ontwikkelt het leven zich niet altijd lineair.
Een nieuw soort vrijheid
De bemanning van de TELEOS-1 beloopt een zelfde soort tijdlijn. Ze raken los van de aardse normen en vinden een nieuw soort vrijheid. Helaas lopen ze daarna ook weer tegen de beperkingen van deze vrijheid aan. Uiteindelijk kunnen ze niet al het geplande onderzoek uitvoeren, maar vinden ze iets wat veel waardevoller is. De realisatie dat niet altijd alles gaat zoals je verwacht, maar dat er juist buiten de gebaande paden veel moois te vinden is.
Als onderdeel van het afstudeerproject, doen we naast de TELEOS-1 crowdfundingactie en het praktische deel van een film maken, ook verdiepend achtergrondonderzoek. In dit artikel vertel ik je meer over de context waarbinnen ik mijn film maak. Door dit onderzoek kwam ik erachter wat ik wilde vertellen met mijn film. En waarom ik dat belangrijk vind. Daar hoop ik je in mee te nemen. Ik zocht naar een antwoord op de volgende vraag: “Hoe biedt het sciencefictiongenre de mogelijkheid om een queer ervaring van tijd over te brengen?”
Afstudeerfilm TELEOS-1 – Queer temporalities
Al snel in mijn onderzoek kwam ik de term “queer temporalities” tegen. Hier komt mijn inspiratie voor het verhaal vandaan. Het begrip “temporality” verwijst naar een staat van zijn in tijd of waarin er een bepaalde relatie met tijd is. Een “queer temporality” is dan dus de relatie die je tot tijd hebt als queer persoon. En die ervaring van tijd is vaak anders dan de normatieve tijdsbeleving. Het komt voort uit een soort noodzakelijkheid.
Vroeger kon je als queer persoon niet trouwen of kinderen krijgen. Je richtte je leven in volgens andere mijlpalen en maatstaven dan de meeste andere volwassenen. Ook tijdens de AIDS epidemie verschoof het gevoel van tijd. De focus ging veel meer op het “nu” liggen. De angst om vroeg te sterven zorgt ervoor dat veel mensen niet meer naar de toekomst durven kijken.
Een leven dat zich niet altijd lineair ontwikkelt
Maar ook nu ontwikkelen queer levens zich vaak nog net iets anders dan de levens van niet-queer personen. Ervaringen zoals uit de kast komen of in transitie gaan vervormen de tijd, waardoor het leven zich niet altijd lineair ontwikkelt. Ook zit het verschil in het feit dat veel queer mensen pas later lekker in hun vel zitten. Ervaringen die anderen in hun tienerjaren al opdoen, kunnen zij pas later “inhalen”.
Queer temporalities laten ook zien dat er buiten de hokjes nog veel meer mogelijkheden zijn om je toekomst in te richten. Je hoeft niet volgens de gebaande paden te leven en het standaard stappenplan te volgen. Dat zijn ook maar bedachte constructen. Het is niet erg als het anders gaat dan je verwacht, of dat wat anderen van jou verwachten. Het geeft een frisse blik, een bevrijding van de heteronormatieve wereld waarin we leven. Het is een mogelijkheid om je los te weken van wat we altijd zien in de media en dat invullen met nieuwe verhalen.
Afstudeerfilm TELEOS-1 – In de media
In het overgrote deel van de media staat heteroseksualiteit centraal. Wanneer queer mensen in een verhaal zitten, is het nog vaak het geval dat het verhaal ook draait om het gegeven dat ze queer zijn. Het conflict waar het verhaal om draait is daar dan op gebaseerd. Terwijl queer zijn geen conflict zou moeten zijn. Het is gewoon een aspect van een personage. Dit gegeven van conflict is erg interessant.
The reduction of narrative to conflict is absurd – Ursula K. Le Guin (1)
Ursula K. Le Guin noemt het “absurd” dat een narratief vaak beperkt wordt tot conflict. Als je opzoekt wat een narratief is – online of in boeken die worden gebruikt voor filmonderwijs – is conflict inderdaad al snel wat naar boven komt drijven. Er moeten een protagonist en een antagonist zijn die elkaar tegenwerken om het verhaal zo verder te stuwen. Maar conflict is ook iets wat er door een queer lens heel anders uitziet. Queer denken verandert niet alleen waar verhalen over verteld worden, maar ook hóe die verteld worden.
Een verhaal dat anders wordt verteld
Een goed voorbeeld hiervan is de regisseur Céline Sciamma. In eerdere films probeerde zij al heel erg tegen de regels in te gaan, maar volgde ze wel nog de regels van het scenario schrijven. Een belangrijk onderdeel van het plot is dan om alles zo op te bouwen, dat het conflict in een explosieve scène tot een hoogtepunt komt. Maar in haar meest recente films is dit wel anders.
In de subtiele tijdreisfilm Petite Maman (2021) vermijdt Sciamma conflict. De film gaat over de jonge Nelly. Haar oma van haar moeders kant is net overleden. Samen met haar vader en moeder gaat Nelly het huis leeghalen. Het wordt haar moeder al snel te veel, en zij gaat weg. Wanneer Nelly buiten in het bos gaat spelen, komt ze een meisje tegen dat een hut aan het bouwen is. Het blijkt de jongere versie van haar moeder, Marion, te zijn.
Afstudeerfilm TELEOS-1 – Heling in plaats van conflict
Dit gegeven zou in een andere film waarschijnlijk gebruikt worden om het conflict op te bouwen. Nelly vertelt het namelijk niet gelijk aan Marion. Ze houdt het nog even voor zich, tot op ongeveer driekwart van de film. Wanneer ze het vertelt, reageert Marion heel kalm en vraagt of ze haar huis mag zien. Wat je zou kunnen verwachten is dat zij het niet gelooft, of dat ze boos zou worden dat Nelly het niet eerder verteld heeft. Maar Marion accepteert het gewoon en ze gaan weer verder. Het is niet zo dat Nelly het compleet voor zich houdt dat Marion haar moeder is, maar het wordt niet gebruikt om spanning op te bouwen en er conflict uit te halen.
In Petite Maman gaat het dus niet zozeer over queer personages, maar er wordt wel een queer manier van naar de wereld kijken getoond. Ook komen heden en verleden samen, maar is er een vloeiende overgang tussen de verschillende tijden. Dit sluit aan bij het idee van queer tijd als een niet-lineaire en niet-hiërarchische ervaring. Zeker omdat het hier over de relatie tussen een moeder en een dochter gaat. Dat is toch vaak wel een hiërarchische verhouding, al is het alleen maar omdat er leeftijdsverschil is. In deze film haalt Sciamma dat weg, door moeder en dochter even oud te laten zijn. Het biedt ze de kans om elkaar als gelijken te zien. Zo richt de film zich op heling, in plaats van conflict.
Orlando en All of Us Strangers
Als je verder benieuwd bent naar deze queer ervaring in films, dan draaien er nu twee films in de bioscoop die ik kan aanraden! Ten eerste de film Orlando, uit 1992, die nu weer zijn terugkeer heeft op het witte doek. Het verhaal is gebaseerd op het gelijknamige boek van Virginia Woolf. De film speelt met tijd en identiteit door de hoofdpersoon – Orlando – in verschillende tijdperken te laten leven en halverwege ook van geslacht te laten veranderen. Zo wordt het idee van groei buiten de conventionele beweging van volwassen worden belicht.
De tweede film is All of Us Strangers (Andrew Haigh, 2023) die ik vorige week zag in de bioscoop. Ik zal er niet te veel over zeggen, maar hij deed me heel erg denken aan Petite Maman. Alleen zijn de spelers hier allemaal volwassen in plaats van kind. Het hoofdpersonage is gay en er komen ook wat uitspraken voorbij die duiden op de queer ervaring van tijd! Ik ben benieuwd of je het eruit haalt als je de film gaat kijken.
Afstudeerfilm TELEOS-1 – Sciencefiction en de queer ervaring
Ik moet eerlijk toegeven dat ik nooit zo’n groot fan was van sciencefiction. Niet dat ik het niet leuk vond, ik was er gewoon nog nooit heel erg mee in aanraking gekomen. Dat alles veranderde toen ik de boeken van Becky Chambers aangeraden kreeg van een vriend. In het universum dat zij omschreef voelde ik mij helemaal thuis.
Ultimately, my goal with this series is to tell stories about space that feel welcoming and fun, in the hopes that people will feel more at home in the actual universe — that they’ll feel like space is a place that belongs to everyone, not just heroes and chosen ones – Becky Chambers (2)
Door haar boeken werd ik me bewust van de mogelijkheden in het universum. Want alles kan namelijk, het is een ongeschreven bladzijde. Waar we op aarde structuren, regels en maatstaven hebben bedacht, zijn die er niet in de rest van het heelal. Dat herinnert mij eraan dat op aarde inderdaad alles waar we ons zo aan vastklampen en aan moeten houden inderdaad dat is; het is “bedacht”. Dus we kunnen ook weer andere dingen bedenken. Het is niet erg om je niet aan die bedachte regels te houden.
Met sciencefiction problemen aan de kaak stellen
Science fiction properly conceived, like all serious fiction, however funny, is a way of trying to describe what is in fact going on, what people actually do and feel, how people relate to everything else in this vast sack, this belly of the universe, this womb of things to be and tomb of things that were, this unending story – Ursula K. Le Guin (3)
Net als eigenlijk alle andere fictie is sciencefiction gewoon een andere lens om naar de wereld, zoals die nu om ons heen is, te kijken. Door vanuit een andere tijd, planeet of perspectief te kijken, kunnen er problemen die nu heersen worden uitgelicht en aan de kaak gesteld. Waar sommige mensen sciencefiction alleen maar als fantasie zien, gaat het volgens auteurs Martijn Lindeboom en George van Hal juist over iets echts.
Ze zitten vol emotionele waarheid, vol meeslepende inzichten. Ze laten je juist op een dieper niveau nadenken over het menselijk bestaan – Martijn Lindeboom (4)
Waar sommigen slechts kinderlijke verhaaltjes zien vol robots en elfjes, herkennen liefhebbers prikkelende gedachtenexperimenten. Zelfs in werelden bevolkt door fantasiewezens kun je nog onze maatschappij herkennen, vervormd als in een lachspiegel. De fantastiek tackelt alles van racisme tot genderidentiteit, biedt politieke systeemanalyses en speculeert over oplossingen voor kwesties als klimaatverandering – George van Hal (5)
Afstudeerfilm TELEOS-1 – De tijd in Interstellar
Het genre biedt volgens deze auteurs dus een heleboel mogelijkheden om het over de wereld om ons heen te hebben. Maar hoe is er binnen het genre dan specifiek ruimte om de queer ervaring van tijd over te brengen? In sciencefictionfilms wordt natuurlijk wel vaker met tijd en tijdreizen gespeeld. Een voorbeeld daarvan is Interstellar (Christopher Nolan, 2014). In deze film is de mensheid op zoek naar nieuwe, bewoonbare planeten.
Ze komen bij een planeet die heel dicht bij een zwart gat zit. De zwaartekracht die daardoor op de planeet wordt uitgeoefend is heel hoog, waardoor de tijd daar langzamer gaat. Wanneer de bemanning weer terugkomt bij het ruimteschip dat in een baan rond die planeet is blijven draaien, is er daar 23 jaar voorbij gegaan. Terwijl het team maar iets meer dan drie uur op die planeet was…
Communicatie in Arrival
Ook in de film Arrival (Denis Villeneuve, 2016) komt het gegeven van tijd aan bod. In deze film zijn er meerdere ruimteschepen naar de aarde gekomen. Louise Banks, de hoofdpersoon, krijgt de taak om de taal van de aliens uit te pluizen. Ze moet erachter zien te komen wat de wezens hier komen doen. De aliens – heptapods – spreken door middel van een soort inktvlekken in de lucht. Door met ze in gesprek te gaan, leert Louise steeds meer van hun woorden. Zo kunnen ze elkaar op een bepaald niveau begrijpen. Hoe langer Louise met het leren van de taal bezig is, hoe vaker ze beelden ziet van haarzelf met een jong meisje, die het heden ook weer beïnvloeden.
Nu is Arrival ook geen film die draait om queer personages. Maar het laat wel zien dat als je door een andere lens kijkt, of in dit geval, je een andere taal spreekt, je dingen op een andere manier kan ervaren. Doordat de taal van de heptapods in de film niet lineair werkt, niet van voor naar achter of andersom, krijg je, als je de taal leert beheersen, een ander begrip van tijd. Dit komt dicht bij hoe je als queer persoon ook een andere ervaring van tijd kan hebben. Doordat je een andere “taal” spreekt en je volgens andere normen door het leven beweegt, heb je een andere band met de tijd.
Een spiegel van de samenleving
Sciencefiction biedt de mogelijkheid om queer ervaringen en identiteiten uit te beelden. Door te spelen met concepten als tijdreizen en alternatieve werelden, kan het genre ervaringen vangen die niet mogelijk zijn in meer realistische genres. Het genre fungeert als een spiegel voor de samenleving, waarin kritieken worden geuit door juist afstand te nemen van wat we altijd om ons heen zien.
Ik denk dat dat een van de sterkste kanten van sciencefiction is, dat het juist vrij ver van onze eigen belevingswereld af kan staan. Daardoor zien sommige mensen het misschien als alleen een soort fantasietjes, maar een voordeel is dat je je als kijker en lezer voor veel meer openstelt dan je gewend bent in je eigen leven. Ik denk dat het kan helpen met eerder wennen aan bepaalde ideeën.
Afstudeerfilm TELEOS-1 – Een queer ervaring van tijd
Hierdoor – en doordat tijd al vaak een grote rol speelt in het genre – biedt sciencefiction voor mij de mogelijkheid om een queer ervaring van tijd over te brengen. Het zou heel mooi zijn om de queer manier van denken over tijd en conflict ook in andere genres te verwerken, zoals Celine Sciamma al wel doet in Petite Maman.
Maar ik denk dat sciencefiction een goed begin is. Er is veel ruimte voor non-lineaire verhalen en nieuwe manieren van verhalen vertellen. Door het universum te ontdekken en verhalen te vertellen die misschien wat verder af staan van wat we normaal meemaken, kunnen we lezers en kijkers kennis laten maken met nieuwe opvattingen en ervaringen.
Al de bevindingen uit dit artikel neem ik mee in het maken van mijn afstudeerfilm TELEOS-1. De afgelopen tijd heb ik het concept ontwikkeld en de komende tijd ga ik aan de slag met het filmen en het opnemen met de stemacteurs. Om de film te realiseren ben ik een crowdfunding begonnen. We zijn er al bijna, maar hebben nog de laatste donaties nodig om tot de honderd procent te komen.
Ik hoop dat ik je een beetje enthousiast heb kunnen maken over mijn project! Help jij de TELEOS-1 de ruimte in? Doneren en meer lezen over het project kan hier: Voordekunst.nl. Mocht je op de hoogte willen blijven, volg dan de Instagrampagina @teleos1_film.
Afstudeerfilm TELEOS-1 – Over Niels
Ik ben Niels en studeer met het TELEOS-1 project af aan de HKU Audiovisuele Media. Ik ben een experimentele maker en hou heel erg van spelen met beeld. Zo bied ik de toeschouwer graag een nieuwe blik om de wereld om zich heen te aanschouwen. Mijn filmwerk heeft altijd een basis in theoretische en filosofische vraagstukken. Ik zoek daarbij naar, en reflecteer op, mijn eigen plek in de maatschappij. Deze film is voor mij de ultieme combinatie van alles wat ik tof vind en de afgelopen jaren geleerd heb: experimenteel werken, een sterk uitgedacht concept, een persoonlijk verhaal vertellen, een maatschappelijke boodschap overbrengen én een vette sci-fi film maken!
Volg Niels via www.nielsbierhaus.nl en op Instagram: @dooreenrozebril
Afstudeerfilm TELEOS-1 – Bronnen
1) Ursula K. Le Guin, The Carrier Bag Theory of Fiction (London: Ignota, 2019), 34-35
2) Becky Chambers, (beckychambers), “Hi Reddit! I’m Becky Chambers, author of The Long Way to a Small, Angry Planet (and other stuff). Ask me anything!”, Reddit, 28 februari 2019
3) Ursula K. Le Guin, The Carrier Bag Theory of Fiction, 37
4) George van Hal, “Nederlanders zijn gek op sciencefiction maar niet van eigen bodem. Hoe komt dat?”, De Volkskrant, 9 februari 2023
5) Idem
Meer columns als Afstudeerfilm TELEOS-1? Kijk in onze rubriek Columns!
Afstudeerfilm TELEOS-1: © 2024-2024 Modern Myths / Beeldmateriaal: © Niels Bierhaus, Cinéart, Disney, Warner Bros, Universal Pictures
Reactie plaatsen