Het verhaal van de held Gilgamesh is een van de oudste verhalen ter wereld. Deze koning die op zoek ging naar onsterfelijkheid is de inspiratie voor vele andere heldenverhalen in onze vertelgeschiedenis. Zelfs nu nog kom je hem tegen in onze popcultuur. Als een van de “Eternals” speelt hij een rol in de gelijknamige film van het Marvel Cinematic Universe. Maar wie is deze mythische held? In Het epos van Gilgamesh stelt Modern Myths hem je voor!
Lees ook Joanys Eternals recensie.
Het is dus hoog tijd om eens in de boeken (of in dit geval, de kleitabletten) te duiken en de achtergrond van deze oude koning te ontdekken. Ik koos er mede door zijn verhaal voor geschiedenis te gaan studeren. Ga in dit achtergrond artikel mee naar het oude Uruk.
De geschiedenis van het epos
Het verhaal van Gilgamesh is één van de oudste literaire werken uit de menselijke geschiedenis. Het is afkomstig uit Mesopotamië (het huidige Irak) en werd in spijkerschrift op kleitabletten geschreven. De eerste fragmenten van het Gilgamesh-epos dateren uit 1800 voor Christus, al bestaan er ook Gilgamesh-verhalen die teruggaan tot 2100 voor Christus.
Van origine werden de gedichten geschreven in het Sumerisch, waarna een (anonieme) Babylonische dichter ze uitwerkte in het Akkadisch. Die elf (of twaalf) kleitabletten worden tegenwoordig gezien als de standaardversie. In de tijd dat het verhaal is opgeschreven, werd het waarschijnlijk gebruikt als vermaak aan het hof van de koningen van Ur, voor wie het dichtwerk in de paleizen werd gezongen.
De eerste moderne publicaties
Meer dan honderd jaar geleden werden de fragmenten van het verhaal gevonden en vertaald. De eerste moderne publicatie dateert uit 1875. Maar het Gilgamesh-epos werd pas na de Tweede Wereldoorlog een inspiratiebron voor allerlei soorten moderne media; van boeken tot films en muziek. De thema’s die in het epos behandeld worden, zijn dan ook verrassend herkenbaar. En vooral erg menselijk.
Het epos van Gilgamesh – Wie was Gilgamesh?
Gilgamesh was waarschijnlijk een echte koning van Uruk, die regeerde rond 2700 voor Christus en daarna vergoddelijkt is. Toch wordt hij in het verhaal – zeker in het begin – niet bepaald verheerlijkt. Hij is sterk, maar ook ongeduldig en impulsief. Gilgamesh is alles behalve een goede leider. Hij onderdrukt de mensen van Uruk die hem op een gegeven moment zo zat zijn dat ze aan de goden vragen hen van hem te verlossen.
De goden bedenken een plan: ze maken een man die net zo sterk is als Gilgamesh. Iemand die hem dus kan stoppen. Deze man – die Enkidu heet – is een halve wilde. Hij is bedekt met haar en leeft in de wildernis tussen de dieren. Hij beschermt hen door de vallen van jagers onschadelijk te maken.
Maar daar worden de jagers natuurlijk niet zo vrolijk van. Om Enkidu beschaving bij te brengen, schakelt een van hen de hulp in van de prostitué Shamhat. Zij neemt hem mee naar een herderskamp en leert hem mens te zijn. In dat herderskamp hoort Enkidu hoe slecht koning Gilgamesh zijn volk behandelt. Hij besluit naar Uruk te reizen om de koning te confronteren.
Een sterke bromance
De ontmoeting tussen de twee gaat niet zoals je zou verwachten. Enkidu vindt Gilgamesh in de stad en daagt hem uit tot een gevecht. Ze zijn aan elkaar gewaagd; iets wat de bovenmenselijke Gilgamesh nog nooit heeft meegemaakt. Aan het eind van het gevecht zijn ze geen vijanden meer, maar juist vrienden. Hun bromance is zo sterk dat Gilgameshs moeder zelfs besluit Enkidu te adopteren.
Gilgamesh voelt zich onoverwinnelijk met zijn nieuwe vriend en stelt voor om naar het cederbos te gaan om de halfgod Humbaba te verslaan. Zowel de koninklijke raad als Enkidu vinden het een slecht idee, maar Gilgamesh is uit op roem en laat zich niet ompraten. Samen trekken ze het bos in en doden ze de monsterlijke halfgod.
Het epos van Gilgamesh – De goden zijn getart
Later verslaan de vrienden ook Gugalanna – de “grote hemelstier” – die door de godin Ishtar naar de aarde was gestuurd. Die daden maken de goden zo boos dat ze besluiten dat één van de twee vrienden moet sterven om boete te doen. Dat lot treft Enkidu, die ziek wordt en al snel overlijdt.
Gilgamesh weet niet hoe hij met de dood van zijn beste vriend om moet gaan. Hij blijft bij hem tot er een made uit zijn neus valt. Pas dan kan hij niet anders dan erkennen dat Enkidu is gestorven:
Then I was afraid that I too would die,
I grew fearful of death, and so wander the wild;
what became of my friend was too much to bear,
so on a far road I wander the wild;
What became of my friend Enkidu was too much to bear,
so on a far path I wander the wild.
(De standaard versie van het Gilgamesh-epos, tablet 10, lijn 61 tot 66)
Bang voor de dood
Gilgamesh rouwt om het verlies van zijn vriend en trekt de wildernis in. Nu hij Enkidu heeft zien sterven, is hij plotseling ook bang voor zijn eigen dood. Hij gaat op zoek naar Utnapishtim, een man die een grote overstroming heeft overleefd en samen met zijn vrouw onsterfelijk is geworden. Weetje: Utnapishtim is de Mesopotamische versie van de Hebreeuwse Noach. Maar dat is een verhaal voor een andere keer!
Op zijn lange reis ontmoet Gilgamesh verschillende mensen en wezens die hem waarschuwen niet tegen het lot te vechten. Onsterfelijkheid is immers niet voor mensen weggelegd. Toch reist Gilgamesh verder. Tot hij Utnapishtim ontmoet.
Onsterfelijkheid buiten bereik
Gilgamesh vraagt Utnapishtim om het geheim van onsterfelijkheid, maar die weigert hem te helpen. In plaats daarvan daagt hij Gilgamesh uit om zes dagen en zeven nachten wakker te blijven. Zodra Gilgamesh gaat zitten valt hij al in slaap en dat bewijst Utnapishtims punt. Hoe kan Gilgamesh de dood overmeesteren als het hem niet eens lukt de slaap te overwinnen?
Utnapishtim stuurt hem weer naar huis, maar zijn vrouw vraagt hem om Gilgamesh op zijn minst een afscheidscadeau te geven. Ze vertellen hem over een plant die op de bodem van de oceaan groeit en hem weer jong zou kunnen maken. Op de terugweg naar Uruk wordt de plant echter gestolen door een slang. Gilgamesh blijft met lege handen achter. Het lukt hem niet om zijn menselijke lot te overwinnen. Uiteindelijk bereikt hij de stadsmuren van Uruk en is hij blij weer thuis te zijn.
Het epos van Gilgamesh – De reis van schurk naar held
Een van de redenen waarom het Gilgamesh-epos nog steeds weet te boeien, is dat het in de kern een herkenbaar verhaal is. Niets is menselijker dan worstelen met de dood. Die komt ons uiteindelijk allemaal halen en zorgt dat we onze naasten verliezen. Omdat die thema’s zo universeel zijn en het verdriet van Gilgamesh zo beeldend is opgeschreven, is het een van de weinige Babylonische verhalen die zelfs in deze tijd nog zonder al te veel context te begrijpen is.
Gilgamesh begint als een schurk die met niets of niemand rekening houdt. Enkidus vriendschap echter leert hem (uiteindelijk) een beter mens te zijn. Ook leert hij van zijn fouten. Door zijn overmoedige en respectloze gedrag weet hij monsters en halfgoden te verslaan, maar zorgt hij er ook voor dat zijn vriend sterft. Dat is iets dat hij niet terug kan draaien en waar hij veel spijt van heeft. De dood van Enkidu confronteert hem met zijn eigen sterfelijkheid en maakt hem bescheidener. Uiteindelijk moet zelfs de sterke Gilgamesh zijn lot accepteren. Koning of niet, ook hij is gewoon maar een mens en zal nooit onsterfelijkheid bereiken.
Gilgamesh als superheld
Tegenwoordig vind je Gilgamesh regelmatig terug in de popcultuur. Zo kom je hem samen met zijn “faithful sidekick” Enkidu tegen in verschillende Final Fantasy games en kun je hem spelen in Civilization 6. Game ontwikkelaars hebben blijkbaar veel interesse in de held, want Epic Games (de makers van Fortnite) investeert in een animatiefilm met Gilgamesh die in 2023 moet verschijnen. Daarnaast kun je hem ook vinden in het Marvel-universum. Daar is hij een van de Eternals: mensen met superkrachten die een stuk langer leven dan normaal.
De Eternals zijn zo goed als onsterfelijk, waardoor Gilgamesh in dit universum toch (bijna!) zijn originele doel heeft bereikt. In het Marvel-universum is hij ook bekend onder de naam “The Forgotten One” en is hij – net als in het epos – fysiek enorm sterk, maar niet erg bedachtzaam. De Marvel-Gilgamesh hielp mensen in het verleden door tirannen te overwinnen en monsters te verslaan. Dat laatste past goed bij het originele epos, waarin hij ook verschillende “monsters” verslaat. Na veel omzwervingen vecht de Marvel-Gilgamesh in de moderne tijd zelfs mee met de Avengers.
Gilgamesh in de Marvelfilm Eternals
Wil je Gilgamesh een keer op het witte doek zien? Dat kan in de Marvelfilm Eternals die nu in de bioscoop draait. Daar wordt hij gespeeld door de Koreaans-Amerikaanse acteur Don Lee (Train to Busan, Norigae).
In Eternals zullen de superhelden het opnemen tegen een oude vijand van de mensheid: de Deviants. Zevenduizend jaar geleden streden de Eternals tegen hen om de aarde te beschermen. Na de gebeurtenissen in Avengers: Endgame komen de Deviants terug en moeten de Eternals dus ook uit de schaduw stappen. We weten nog weinig over de rol die Gilgamesh precies gaat spelen, maar hij wordt beschreven als het sterkste lid van de Eternals.
Het epos van Gilgamesh – De mythe is nog steeds springlevend
Omdat het oude Gilgamesh-verhaal zulke herkenbare, menselijke thema’s behandelt, is de historische figuur op een zekere manier toch onsterfelijk geworden. Wil je het originele verhaal van Gilgamesh lezen? Dan is de Penguin Classics uitgave een echte aanrader. Hierin kun je niet alleen de standaardversie van het epos lezen, maar ook de oude Sumerische verhalen waar die op gebaseerd is. Er wordt ook veel in uitgelegd over de context, de geschiedenis en de vertaling van het verhaal.
Dat zorgt ervoor dat je ook met weinig voorkennis van een van de oudste literaire werken ter wereld kunt genieten. Bij Modern Myths kijken we in ieder geval behoorlijk uit naar Eternals. Ikzelf ben ook superbenieuwd of we in deze Gilgamesh nog iets van die oude koning van Uruk kunnen herkennen!
Bronnen:
– George, Andrew R. (1999). The Epic of Gilgamesh, The Babylonian Epic Poem and Other Texts in Akkadian and Sumerian. Translated by Andrew R. George. London, England.
– Dalley, Stephanie, ed. (2000). Myths from Mesopotamia: Creation, the Flood, Gilgamesh and Others. Oxford University Press.
– Tigay, Jeffrey H. (1982). The Evolution of the Gilgamesh Epic. University of Pennsylvania Press.
Lees hier meer Modern Myths-achtergronden.
© 2019-2024 Modern Myths / Beeldmateriaal: Gilgamesh en de hemelstier, tablet V: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International / Ishtar en Izdubar: Publiek domein / Avengers Spotlight #35 en The Eternals #13: © Marvel Comics / Eternals: © Disney / Gilgamesh animatie: © Hook Up Animation en Epic Games / Gilgamesh en Enkidu: © Ravello Records / Final Fantasy V: © Square Enix
Het is een verschrikking om te zien en te lezen hoe een zo belangrijk historisch document als Het Gilgamesh Epos ondergesneeuwd raakt door niet terzake doende animaties, video’s en biografische teksten. Wuil je nooit meer een mooi leerboek bederven met reclames etc.
Juist door Gilgamesh in animaties, video’s en nu “Eternals” te zien, kunnen kijkers die de held en zijn geschiedenis niet kennen in aanraking komen met het epos. En zo geïnteresseerd raken in het historisch document. Het is de kracht van fantastische vertellingen om je op die manier bekend te maken met de mythologie en geschiedenis waar de verhalen op zijn gebaseerd. Tenminste, zo staan wij er in :-))